De Heer Mr. J. Nanninga Uitterdijk, Archivaris alhier, had de vriendelijkheid, mij eene copie ter hand te stellen, door hem genomen van een tweetal brieven van Gomarus, berustende in het archief van Gabbema in het Friesch Genootschap te Leeuwarden. Bij gaf mij bovendien de vrijheid, om bij de publicatie dier brieven van zijne copie, die ik overigens nog eens met het oorspronkelijke vergeleek, gebruik te maken; eene vrijheid, waarvoor ik hem hier openlijk mijnen dank betuig.

De beide brieven zijn voor de geschiedenis der Statenvertaling niet onbelangrijk. Nadat, gelijk bekend is, verschillende kerkelijke vergaderingen eene nieuwe vertaling des Bijbels hadden ter sprake gebracht, kwam deze zaak, die tot dusverre nog niet was geslaagd, ook op de Dordsche Synode van 1618/19 in de zesde zitting aan de orde, den 19den Nov. 1618. Er werd besloten, om eene nieuwe vertaling van den oorspronkelijken tekst te geven, maar zoo, dat het goede uit bestaande overzettingen behouden bleef. Het werk zou opgedragen worden aan zes overzetters of vertalers, drie voor het Oude en drie voor het Nieuwe Testament, en dezen zouden hun arbeid nog onderwerpen aan het oordeel van bekwame overzieners, ten getale van twee voor iedere provinciale Synode. Toch duurde het nog 234 geruimen tijd, eer er aan het besluit van Dordrecht uitvoering werd gegeven. De eerste bijeenkomst der vertalers had eerst acht jaren later plaats, den 13den Nov. 1626. Maar nu werd er ook voortgang met den gewichtigen arbeid gemaakt. Den 8sten Aug. 1629 konden de vertalers reeds de vijf boeken van Mozes aan de overzieners toe zenden. De brief van Gomarus, die hier beneden het eerst is afgedrukt, dagteekent uit September van ditzelfde jaar. In den loop van het jaar 1630 werden de historische boeken van het Oude Testament vertaald en daarna volgden in 1631 het boek Job, de Psalmen, de Spreuken enz. De brief van Gomarus, die hier beneden in de tweede plaats volgt, is van Mei 1630. Gomarus had toen de vertaling der Psalmen nog niet ontvangen, maar werd met het oog daarop al van te voren door de vertalers geraadpleegd.

De eerste brief is in het Hollandsch en is van dezen inhoud:

Genaede ende vrede zij U.E.E. van Godt de Vader door Jesum Christum.

Eerweerdighe seer geleerde, godsalige ende seer lieve medebroeders in den Heere. Het begin ende treffelick deel van U.E.E. nuttelicke ende noedelicke oversettinghe op de vyff boecken Mosis, hebben ontfanghen open ende bloet, alsoo D. Pastor Ovingius my seyde tpakken opengedaen te hebben, om wat te besien. 'T waere my liever geweest, dat 't anders waere geschiet. Wat my aengaet, ik hebbe niemant laeten sien, noch iet verluyden, dan, accuratam ac laudabilem prestitam operam ende sal U.E.E. 235 waerschouwinghe nae eysch der saecke, nakomen. Want eer 't werk teenemael voltrocken is, en is geen wysheydt te laten sien, alsoo daer verscheyden onrype ende ongunstighe oordeelen ontydich souden mogen uytrysen. Wat my aengaet, nae myn geringe vermoghen hebbe in 't laetste van de Zondaeghen wat begost over te sien, ende hebbe sulc een deel der Woensdaeghen ende Saterdaeghen, wat voorder geport, alsoo andere daeghen (door twee lessen ende twee praepositien 's weeks bestieren, ende Woensdaechsche disputatien ende veel aenspraken ende belet) my benomen worden. Doch sal, met Godes hulpe, soe seer arbeyden als doenlick, om myn dienst, die my onder anderen mede opgeleydt is in Synodo, trouwelick te quyten. Alleen, alsoo U.E.E. (int Memorie overgesonden) versoekt, dat ick in 't particulier oeck soude aenwysen, soo der iet waere te waerschouwen; soo en kan niet verberghen (onder verbeteringhe) dat de inhouden van den boecken ende van den cappitelen, wat te lanck ende voornemelick in historicis, daer de sake sulcx min schynt te vorderen, want oock in Actis Synodi Sess. 8 Reg. 3 staet: ut singulis libris et capitibus succincta et accurata argumenta praefigantur. Ten anderen schynen verscheyde annotatien gevoecht soo langher als de noet schijnt te versoecken (hoewel nuttighe) als oock die meer tot de saecke dan tot reden van oversettinghe dienen, daer Reg. 4, Sess. 8 Synodi voorgeschreven is: ut adjvngant brevia quaedam scholia: quibus versionis ratio in obscurioribus locis reddatur. Daerom wenschte hierop geaerbeydt mochte worden. Ende laet U.E.E. voorsichtighe wysheydt de saecke overwegen, ende bidde Godt dat Hy U.E.E. met stercke gesontheydt ende synen heylighen Geest wil bystaen om in het heylich werk te volherden ende de opbouwinghe 236 syner kercke te volvoeren. In Groeninghen den 24 Septemb. Ao. 1629.

	U.E. dienstwilliche, Franciscus Gomarus.
Eerweerdiche seer geleerde godsaliche eerlicke medebroeders in den Heere de Overzetters van den Bybel tot Leyden.

De tweede brief is in het Latijn en van dezen inhoud:

Salutem A Deo Patre per J. Christum.

Pergratas quas ad me dedisti literas (reverende ac doctissime vir) per honorandum collegam D. Altingium, una cum parte operis vestri altera, magna cum voluptate accepi. Nam et scrupulum meum abunde exemisti et laborum vestrorum progressu ad finem partis tertiae Bibliorum mirifice recreasti. Quocirca Deum quaeso, ut porro vos salvos conservet et labores vestros ad operis coronidem, clementer, uti coepit, secundet. Ego pro modulo brevi, Deo favente, lectioni me dabo. Theses autem meas antecedentes, hujus ordinis varietatis studio confusi, quod petis, non meretur opulla mea; sed quia ita placuit benigne accipere, en eas mitto, quas cum venia ut confido, leges, ubi otium erit et animus. Caeterum quod de duobus illis locis Psal. 55, 19 et 23 judicium meum quaeris, de iis ipsemet alios, et te imprimis plenius audire maluissem, verum, quia ita postulas, morem geram, non ut aliquid 237 adferam adjumenti, sed ut consensum potius ostendam opiniones meae. In utroque D. Kimchium sequor. Nam in priori versu 19 ydmv wyh £ybrb yk cum D. Kimchio in commentariis b pro £v usurpari existimo, ut etiam Psal. 66, 13 tôlôvb et 105, 37 ¥sbb id est £v etc. Deinde ydmv accipio pro dgnk contra ut synonym ¹ . . . . £v in usu Psal 94, 16 £yvrm £v item ¤w' ylvp £v pro contra, ut Kimchi et Jun. recte exponunt. Haec est ut nosti Liesveldica etiam versio Belgica. Kimchius autem in suis commentariis para ² . . . . tice sic explicat: Xvm ytmb yn'w £ymxlnh wyh £ybr £v £h yk. Nam quod ait, quosdam de multis Angelis (ut 2 Reg. 6) ipsi praesentibus, interpretari (ut et A. Ezram et cum eo alios censere, non ignoras), videtur minus id phrasi Hebraeae convenire. Quia (ut et K. monet) pleonasmum tou b (qui rarissimus nec sine causa necessaria admittendus) statuunt et exemplo inepto probant ex Prov 9, 5 ymxlb wmxl ut ad eum locum se corriget A. Ezra rSbb rtwnhw wmk ytksm ¤yyb b ¤kw £m £wqm ymxlb tyb. Quare ydmv contra me notare, aut saltem (ut alibi) apud me existimarim: ut adversariorum primariorum cum sua multitudine, Davidi exitium moliuntorum ³ viciniam indicaret. Ac licet hdv ⁴ de praeterito tempore accipi 238 queat, putarem aptius, ut prophetico more ad rei certitudinem demlarandam pro futuro usurpetur, uti obvia sunt exempla plurima. Haec de priori loco. Ad alterum vero quod attinet, recte versu 23 §bhy hwhy lv ªlHh Talmudicorum conjecturam (quam et Kimchi in Lexico et Nathan in dyrvh lvb recensent et R. Sal. et A. Ezra sequuntur, et Hispania Florentina et vetus Genevensis Italica aliique quos commemoras sequuntur) recte, inquam, postponis. Nec enim ad affines linguas recurrendum, nisi necessitas rei id extorqueat, qualis hic nulla apparet. Ac propterea tecum et cum Calvino donum videtur exponendum; id quod a Kimchio in Lexico succincte ac nervose (ut existimo) explicatum. De commentariis illius non loquor, in quibus aliorum tantum sententias strictius refert, et defectus videtur in editione Fagii, ubi etiam cr'h pro £yhl'h. Sic autem in illo Lexico (uti non ignoras) difficilem hunc nodum (ad cujus solutionem Marinus in Arca Noe omnes provocat) solvit bifariam. Primo uti §bhy sit praeteritum cum affixo, significatione confecta, hoc sensu ¢lklky 'whw ¢krc ¤ylv ¢lSh £wyh dv ¢l ¤tn rS', ex quibus postremis verbis suspicor Lutherum versionem suam aenligen (uti et Belgicam: aenliggenden noet) mutuatum, ac sensum non verba expressisse, idque a LXX et 1 Petr 5 simili quodam modo, pro more frequenti, observatum, quum merimnan verterunt: curam scilicet rerum necessariarum. Quam primam expositionem, uti ex R. Mose (cujus meminit A. Ezra) hausit, sic ellipsin non infrequentem vocis rS' statuit. Quae tamen non est necessaria, ut secundo modo declarat: 239 quo bhy nomen esse ait ac donum notare ut sensus sit ¢lkly 'whw ¢l £nty 'why yk hwhy lv ¢lSh ¢ytwntm. Quibus donum tuum universe pro dona tua et quidem passive accipit et simplicius quam qui infinitum statuunt, ac ut videtur, analogiae grammaticae convenientius. Arbitror autem (ut et Kimchius innuit) psalten ea voce bhy (non autem §nwh aut §ynh consulto usum, ut omnia bona nobis necessaria Dei dona esse (Jac. I, 5, 17) indicaret, ut gratitudo in prosperis et fiducia atque invocatio Dei in adversis ut donatoris omnium excitaretur. Quod autem ad vocem dlSh etsi bhy non hic notet onus, ea tamen metaphoram ab oneribus petitam complectitur, ut rejicere in Jehovam sit quasi humeris illius ferendum ac curandum aliquid fide et invocatione committere: ut Psal 22 : 11 yhklSh §ylv et simille vers 9 hwhy l'lg. Sed quid ago? oblitum me merito censebis illius: in sylvam ne ligna feras. Quare manum a tabula amoveo, et ut importunitatem hanc boni consulas, rogo. Quod superest, Deum precor, ut valetudinem tuam magis magisque ad Ecclesias emolumentum et communem nostrum omnium consolationem conservet ac firmet et in sanctis illis laboribus propitius ad optatum finem, suo Spiritu Sancto adsit ac foveat. Groningae a° CIOIOCXXX Maij xiv-xxiv

Uxori tuae honestissimae ac fidissimae suo marito, salutem officiosam
	Tuus tui observ. F. Gomarus. 240
Reverendo ac doctissimo viro D. Johanni Bogermanno Ecclesiastae Leovardiensi et S. litterarum interpreti fidelissimo
	Leydam.

Het blijkt uit deze brieven, dat Gomarus zich strikt wilde houden aan de opdracht der Synode. Daarom merkte hij op, dat de inhoudsopgaven boven de boeken en boven de hoofdstukken en ook de aanteekeningen, vooral bij de historische boeken, zoo kort mogelijk moesten zijn. Ook was hij met de vertalers van meening, dat hun arbeid geheim moest worden gehouden, zoolang deze niet geheel gereed was. Op welke theses Gomarus in zijn tweeden brief doelt, is mij onbekend; waarschijnlijk hadden zij op de wijze der vertaling betrekking. De vertaling, die Gomarus in Ps. 55 : 19 voorstaat, is in de Statenoverzetting terecht overgenomen; alleen slaat in den tekst de verlossing, waarvan de dichter spreekt, op het verleden, terwijl Gomarus ze op de toekomst liet slaan. Dit is inderdaad ook beter en wordt ook in de Kantteekeningen mogelijk geacht. In Ps. 55 : 23 is ªbhy een ƒpax legomenon en moeilijk te verklaren. Gomarus leidt dit woord waarschijnlijk terecht af van bhy geven, en de zin wordt dan deze: werp al datgene, wat de Heere u geeft, beschikt, oplegt, op den Heere, want Hij is machtig en gewillig, om wat Hij den zijnen oplegt, zelf te dragen; Hij zal hen onderhouden, d.i. staande houden en hen niet laten wankelen.

Dr. Bavinck.

Kampen, Nov. 1896.

1 Hier zijn op de rand een paar letters onleesbaar.

2 Enkele letters zijn onleesbaar. Waarschijnlijk moet er gelezen: paraphrastice.

3 Voor molicutium?

4 Schrijffout voor hdp.