138 Van de gaven en krachten der vrouw heeft de Christelijke kerk in den aanvang bij de verbreiding van het Evangelie, bij de oefening van toezicht en tucht over sommige leden der gemeente, en bij de verzorging van armen en kranken een veelzijdig en dankbaar gebruik gemaakt. Toen haeresie, hierarchie en ascese aan al deze, min of meer officiëele hulpdiensten een einde maakten, hebben langzamerhand de kloosterzusters dezen vrouwelijken arbeid in eenigszins anderen vorm overgenomen en voortgezet. Met de monniken togen zij naar de heidensche landen heen, om te arbeiden aan de verbreiding van het Evangelie; door het stichten van kloosters hebben zij op even roemrijke wijze als de mannen Christelijke godsdienst en beschaving verspreid; door allerlei philanthropischen arbeid op het gebied van armenzorg, krankenverpleging, kinder- en meisjesopvoeding enz. hebben ze een welverdiende en wijdverbreide vermaardheid ontvangen. Door alle eeuwen heen kan de Roomsche kerk bogen op eene groote schare van vrouwen, die met algeheele toewijding en voorbeeldige zelfverloochening de liefde tot God en den naaste in practijk hebben gebracht.

In den nieuweren tijd kwam er na de Fransche Revolutie onder de Roomsche vrouwen en jonkvrouwen eene godsdienstige herleving, die bestaande orden tot nieuwen bloei bracht en aan tal van nieuwe kloosters en vereenigingen het aanzijn schonk. De vooral na 1848 toenemende Mariavereering, die in 1854 leidde tot de afkondiging van 139 het dogma der onbevlekte ontvangenis, heeft deze beweging in sterke mate bevorderd; de arbeid der R. Kath. vrouwen op het terrein van missie en philanthropie werd er op buitengewone wijze door uitgebreid. De orden en vereenigingen, die zich met deze werkzaamheden bezighouden, zijn zoovele, dat zij haast niet op te sommen zijn, en het terrein, waarop ze zich bewegen, is zoo groot, dat sommigen zelfs de vrees gingen koesteren, dat deze sociale arbeid het eigenlijk doel van het kloosterleven in de schaduw zou stellen. Want deze orden en vereenigingen stelden zich niet uitsluitend ascese en devotie, verbreiding des geloofs in Christelijke en heidensche landen ten doel, maar ze legden zich ook met ijver toe op verbetering der maatschappij en voorziening in hare nooden; behalve verzorging der armen en verpleging der kranken namen ze ook opvoeding van meisjes, bescherming der vrouwelijke jeugd, redding van gevallenen, ondersteuning van kraamvrouwen, bezoek van gevangenen, behartiging der belangen van dienstboden en arbeidsters, stationszending en nog velerlei anderen arbeid van caritatieven aard ter hand. ¹

De Reformatie der 16e eeuw is voor het gezinsleven, inzonderheid ook in de pastorie, ten rijken zegen geweest; schoon het huwelijk in de eerste plaats erkennende als eene burgerlijke acte, heeft zij het toch metterdaad in zijne eere hersteld; en aan de ethische waardeering der vrouw en der moeder is zij in hooge mate bevorderlijk geweest. Maar door het sloopen der kloosters en het verdrijven van monniken en nonnen, heeft zij aan velerlei gelegenheid tot het beoefenen van werken der barmhartigheid een einde gemaakt en deze niet door andere organen vervangen. Het diaconaat vond slechts in weinige kerken der Reformatie ingang, en de pogingen, om het ambt of den dienst der diacones te herstellen, slaagden slechts in geringe mate ². Hendrik van der Marck, vorst van 140 Sédan, ging in 1559 tot de Reformatie over, en bestemde een deel der kloostergoederen in zijn vorstendom voor de stichting van eene vereeniging van jonkvrouwen, die barmhartigheid zouden bewijzen aan armen, kranken en ouden van dagen; ze legden geene geloften af, maar waren wel aan zekere huiselijke regelen gebonden. Naast deze Filles de Sédan vindt men in de Fransche kerken ook nog van Dames de la Rochelle, en in de Geref. Kerken aan den Rijn van diaconessen gewag gemaakt. Ook hier te lande vatte men in den aanvang het plan op, om den dienst der diaconessen wederin te voeren. Het convent te Wezel 1568 oordeelde, dat op die plaatsen, waar dit bekwamelijk kon geschieden, ook „vrouwen van vermaarde proeve ende vroomheid ende bejaart," naar het voorbeeld der apostelen, tot het diakenambt konden aangenomen worden. Maar de Synode van Middelburg 1581 was reeds van eene andere meening en sprak uit, dat het „om verscheiden inconvenienten wille, die daer uit souden mogen volgen" niet raadzaam was, het ambt der diaconessen weder in te voeren; alleen voegde zij daaraan toe, dat in tijden van pest of andere krankheden, waarbij dienst door vrouwen te doen ware, die voor de diakenen niet betamelijk is, dezen zulke diensten konden laten uitoefenen door hunne huisvrouwen of andere daartoe bekwame vrouwen.

Op deze wijze, als helpsters van de diakenen, waren in sommige gemeenten ook wel diaconessen, hetzij met of zonder dien naam, werkzaam, zwals bijv. te Middelburg, Utrecht, Amsterdam enz. In groote gemeenten, waar vele arme en zieke vrouwen, kraamvrouwen of weduwen voorkwamen, achtte men het niet ondienstig, dat vrouwen de diakenen in hun arbeid bijstonden. In de vluchtelingenkerk te Embden waren naast een groot aantal diakenen ook vier eerbare weduwen over het gasthuis aangesteld. In de gemeente Amsterdam had men buitenmoeders voor de arme, inzonderheid de kraamvrouwen, en binnenmoeders voor de wees- en ziekenhuizen. En zoo wijdden zich ten allen tijde vele vrouwen, met of zonder eenige aanstelling, aan den dienst der barmhartigheid, aan de 141 verzorging van armen, de verpleging van kranken, de opvoeding van weezen enz. De liefdadigheid bleef ook bij de Hervorming in eere. Niet alleen werd een zeer groot gedeelte der kerkelijke goederen voor de verzorging der armen besteed, maar wie rijk geworden was, placht niet zelden bij zijn leven of na zijn dood een deel van zijn vermogen te bestemmen voor liefdadige doeleinden. Het Bestuur van zulke instellingen, dikwijls onder toezicht der Overheid gesteld, berustte meestal bij de aanzienlijken, die er, mannen zoowel als vrouwen, gaarne hun tijd aan besteedden; regenten en regentessen hielden ervan, om zich in die qualiteit op het doek te laten vereeuwigen. En de talrijke instellingen en hofjes, invroeger tijd in de steden en ook op de dorpen verrezen, herinneren nog heden ten dage aan den weldadigheidszin van onze vaderen. ³

Een nieuw arbeidsveld werd voor de vrouw geopend door het Methodisme en de Innere Mission. Het Methodisme voerde, vooral sedert de beweging in 1742 eene groote uitbreiding kreeg, de leekenprediking in (lay preachers, weer verdeeld in local en in travelling preachers), en maakte daarbij enkele malen ook van den dienst van vrouwen gebruik. Zoo reisde bijv. Grace Murray in 1749 met Wesley naar Ierland als zijne mede-arbeidster in den dienst van het Evangelie; en Lady Huttingdon (1707-1791) was zoo met Whitefield en zijn arbeid ingenomen, dat zij tal van kapellen liet bouwen en daarin predikers aanstelde naar haar hart. ⁴ Veel breeder plaats werd voor de vrouw nog ingeruimd door het Leger des Heils, dat zijn oorsprong en bloei dankte aan William Booth en niet minder aan zijne gade Catharina Booth. Met de aanstelling van vrouwelijke soldaten en officieren in 1878 begon de Heilsarmee, naar haar eigen zeggen, haren grooten overwinningstocht door de wereld. Aan de verdediging van deze vrouwenprediking wijdde de Catechismus van het Heilsleger een bijzonder hoofdstuk, en Mevrouw 142 Booth later een bijzonder geschrift: Female ministry or Woman's right to preach the Gospel. Hierin wordt betoogd, dat Richt. 4 : 10 en 2 Kon. 22 : 14-20 aan de vrouwen veroorloven, „generaals" te zijn, dat Matth. 28 : 7 v. aan de vrouwen opdraagt, om boodschapsters van de opstanding te zijn, en dat Phil. 4 : 3, Rom. 16 : 3, 12 bewijzen, dat de vrouwen in den apostolischen tijd als prediksters optraden, terwijl Joël 2 : 28 en Gal. 3 : 28 de gelijkheid van man en vrouw in deze werkzaamheid aantoonen. ⁵

Ook andere kerken hebben de vrouw tot het predikambt toegelaten. De Kwakers hebben wel geen eigenlijke bediening des woords en der sacramenten, maar kenden in het bestuur der gemeente aan de vrouw dezelfde rechten toe als aan den man, en lieten op grond van Joël 2 : 28 ieder, die door den geest gedreven werd, hetzij man of vrouw, toe om in de vergadering het woord te voeren. De Congregationalistische kerk in de V. St. van Amerika bezat reedsin de vijftiger jaren der vorige eeuw eene predikante in Antoinette L. Brown, die langen tijd op de vrouwenvergaderingen de eenige theoloog bleef. Na 1860 kwam de vraag naar het recht der vrouw, om als predikster op te treden, meermalen op de synoden van Amerikaansche kerken ter sprake; hoewel vele kerken er zich tegen verklaarden, namen de Universalisten en de Unitariërs eene beslissing ten gunste der vrouw; eerstgenoemden lieten in 1863 Olympia Brown tot het predikambt toe en telden in 1904 reeds 71 vrouwelijke Reverends. De Methodisten verwierpen in 1880 nog de toelating der vrouw tot dit ambt, maar kwamen in 1891 op dit besluit terug. ⁶

In Engeland gaf de Unitarische gemeente te Leicester in 1904 aan eene vrouw, Miss Petzold, bij de proefpreek de voorkeur boven hare mannelijke collega's. In de Congregationalistische gemeente King's Weigh House te Londen werden korten tijd geleden een man en eene vrouw (Miss Constance Todd, de eerste vrouwelijke 143 studente aan het seminarie te Mansfield) tegelijk als predikant bevestigd; een paar dagen na deze plechtigheid traden zij in het huwelijk en aanvaardden tezamen den arbeid van de prediking en de stadszending. Ook in den City Temple te Londen trad onlangs eene vrouw als predikante op, Miss Maud Royden, wier preeken veel volk trokken en hoog worden geroemd. De quaestie, om vrouwen toe te laten in het, ambt, is zelfs in de Engelsche kerk aan de orde gesteld, maar vindt daar vooralsnog sterken tegenstand. ⁷

Hier te lande neemt het aantal vrouwelijke studenten in de theologie toe; enkelen behaalden ook reeds den doctoralen graad. Mej. Dr. Zernike was een korten tijd predikante in de Doopsgezinde gemeente te Bovenknijpe, maar nam 1 Oct. 1915 wegens huwelijk ontslag. Sedert 18 Nov. 1917 is er weer ééne vrouwelijke predikante in Nederland, n.l. Mej. H. Gerritsma bij de Doopsgezinde gemeente te Baard. De Doopsgezinde Societeit stelde n.l. hare kweekschool open voor meisjes, en elke Doopsgezinde gemeente is vrij, om te beroepen wie zij wil. Ook de Remonstrantsche broederschap besloot in 1915, om de vrouw tot het predikambt toe te laten. Maar de Synode der Ned. Herv. Kerk nam op het verzoek van Mej. Dr. C. Gerlings, om het predikambt ook voor de vrouw open te stellen, eene afwijzende beschikking, en gaf op de vraag, om dan een voor de vrouw en hare capaciteiten passenden werkkring uit te vinden, geen ander antwoord dan dat ze vrijheid had, om na een examen den graad van godsdienstonderwijzeres te verkrijgen. ⁸ 144

Tot dusver is het resultaat van het streven der vrouw op dit gebied dus niet schitterend geweest. En het laat zich niet verwachten, dat de toekomst hierin groote veranderingen brengen zal. Op zichzelve moge er niets tegen zijn, dat eene vrouw bij uitzondering theologie studeert; er is langs dien weg niet een werkkring te vinden, die het leven vult. Men moet erop rekenen, dat er straks na volbrachte studie geen beroep volgt, want de geest der gemeenten is nog altijd zeer ingenomen tegen een vrouwelijke predikante. Eerst is het optreden van eene predikante iets vreemds, dat de nieuwsgierigheid wekt, maar daaraan komt spoedig een einde en dan keert het normale leven terug, dat nu eenmaal van de vrouw op den kansel niet gediend is. Er werkt daarin n.l. nog altijd de oude gedachte na, dat de kerk eene bijzondere instelling is met een eigen ambt en bediening, onderscheiden in oorsprong en wezen van een godsdienstig genootschap of van eene vereeniging tot onderlinge stichting.

Wanneer deze gedachte over de kerk radicaal wordt prijsgegeven en het godsdienstig leven alleen uiting zoekt in eene door eigen wil opgerichte vereeniging, vervalt ook het principiëele bezwaar tegen het optreden der vrouw als predikant. Alleen maar, in dit geval is er ook eigenlijk geen predikant meer, doch slechts een persoon, die eene toespraak of voordracht houdt, en vervalt ook alle gedachte van eene eigenlijke prediking, van eene verkondiging van het Evangelie van Christus in zijn naam en op zijn gezag. Christus heeft immers wel terdege eene kerk gesticht, die gebonden was aan zijn woord; en de bediening van dat woord heeft Hij aan mannen toevertrouwd, aan de apostelen allereerst, en daarna aan herders en leeraars. Van eene ambtelijke bediening van woord en sacrament, en van eene regeering der kerk door de vrouw, is in de apostolische kerk nooit sprake geweest. En toen ze daarnaar streefde, misbruik makende van de haar in Christus 145 geschonken vrijheid, heeft de apostel Paulus haar in de openbare samenkomst der gemeente het zwijgen opgelegd, wijl de natuurlijke, in de schepping gegronde ordening daardoor geschonden werd.

Van anderen aard zijn de hulpdiensten, die de vrouw op kerkelijk of meer algemeen op godsdienstig gebied bewijzen kan. De oude kerk maakte daar een rijk gebruik van; de Roomsche kerk organiseerde ze in hare orden, congregaties en vereenigingen, maar de Protestantsche kerken wisten er weinig partij van te trekken; eerst door den arbeid der in- en uitwendige zending zijn de vrouwelijke diensten weer eenigermate in hun eere hersteld. De vader der Innere Mission, J.H. Wichern stichtte in 1833 te Horn bij Hamburg het Rauhe Haus, dat oorspronkelijk een reddingshuis voor verwaarloosde knapen was, maar later ook voor andere philanthropische doeleinden werd bestemd. Voor dezen arbeid waren leiders en verzorgers van noode, en zoo kwam Wichern ertoe, om aan het Rauhe Haus, naar het voorbeeld van de broeders des gemeenen levens, broederhuizen te verbinden, waar jonge mannen tusschen 20 en 30 jaren gedurende zekeren tijd theoretisch en practisch in den arbeid der inwendige zending werden ingeleid. Dergelijke inrichtingen kwamen er, meest echter onder den naam van diakonenhuizen, ook elders tot stand, soms met een algemeen, soms met een meer speciaal doel, bijv. om leekenpredikers of evangelisten op te leiden, als te Crischona bij Basel en in het Johanneum te Barmen; of om bekwaam te maken voor den arbeid onder de Duitsche diaspora, zooals te Neuendettelsau en elders; of om voor te bereiden voor het werk der stadszending, als in het 1858 door Wichern te Berlijn gestichte Evangelische Johannesstift. ⁹

Naast deze diakonenhuizen werden er weldra ook diaconessenhuizen opgericht. De eerste inrichting van dien aard werd in 1836 door Theodor Fliedner te Kaiserswerth bij Düsseldorf gesticht, die daarbij zich leiden liet door denkbeelden, welke pastor Klönne, 146 Freiherr von Stein, Amalie Sieveking e.a. reeds over het herstel van het diaconessenambt hadden geuit, en die in de practische uitvoering zich aansloot bij de Schriftuurlijke en kerkelijke voorbeelden, speciaal ook bij het instituut der gemeentediaconessen bij de Mennonieten in Nederland. Het nieuwe bestond bij deze inrichtingen hierin, dat ze tot stand kwamen buiten de kerken om, aan de diaconessen eene methodische opleiding verschaften en haar arbeid op eene bepaalde wijze organiseerden. Er kwam nu ook bij de Protestanten, zooals reeds lang bij de R. Katholieken, geregelde voorbereiding en onderlinge samenwerking in het werk der barmhartigheid. ¹⁰ Het voorbeeld van Fliedner vond overal navolging. In tal van landen werden inrichtingen in het aanzijn geroepenvoor de opleiding van diaconessen, hier te lande bijv. in Amsterdam, Rotterdam, 's Gravenhage, Haarlem, Utrecht, enz.

Indirect droeg dit diaconessen-instituut er toe bij, om de vrouwen in breeden kring en in tal van vereenigingen aan te sporen tot het ter hand nemen van allerlei philanthropischen, socialen en missionairen arbeid. Want toen de oogen opengingen, bleek het, dat er op dit gebied veel verwaarloosd was en ontzaglijk veel viel te doen. De kerk kan bij dezen arbeid de vrouwen niet missen. Er zijn tal van werkzaamheden, waartoe zij bijzondere gaven en krachten bezitten; men denke slechts aan de Zondagschool, het godsdienstonderwijs, de armenzorg, de ziekenverpleging, de verzorging van weezen en weduwen en ouden van dagen, de ondersteuning van kraamvrouwen, het verschaffen van bijstand en raad aan de moeders, de bereiding van spijzen voor armen en kranken, het voorzien in de behoeften aan kleeding en deksel, de behartiging der belangen van dienstboden, alleenstaande meisjes, fabriekarbeidsters enz. Natuurlijk wil dit niet zeggen, dat al deze werkzaamheden, door de vrouwen te verrichten, van het instituut der kerk moeten uitgaan. Maar de kerk heeft wel de roeping, vooral in dezen tijd, om op al deze diensten de 147 aandacht te vestigen en de vrouwen op te wekken tot het wèlbesteden van de gaven, die haar in het bijzonder zijn toebetrouwd. ¹¹

In het bijzonder zij hier nog met een enkel woord melding gemaakt van de belangrijke diensten, welke de vrouwen in het werk der zending bewijzen kunnen. De R. Kath. kerk heeft hiervoor van ouds af een open oog gehad en telt tegenwoordig niet minder dan ruim 20,000 zusters, die arbeiden op het zendingsveld. De Protestantsche kerken hebben het belang van deze vrouwelijke diensten eerst veel later ingezien, en hebben thans dan ook nog niet meer dan ongeveer 7000 zusters, die in de zending werkzaam zijn. Engeland en Amerika gingen hierin voor; Engeland begon in 1834 ongehuwde vrouwen als zendelingen uit te zenden, en heeft thans 98 vrouwelijke artsen en 2498 zusters bij de zending in dienst; voor de Vereenigde Staten zijn deze getallen resp. 160 en 2458, voor Canada 23 en 220, voor Australië met N. Zeeland 2 en 94, voor de Scandinavische landen 3 en 192. Wijl er door den oorlog zoovele mannen aan de kerken ontvallen, begint men thans in Duitschland, hetwelk nu nog maar betrekkelijk weinige, n.l. 248 zendingszusters telt, meer dan vroeger na te denken over de hulp, welke de vrouw in de zending verschaffen kan. ¹²

Zonder twijfel zullen, gelijk op velerlei ander gebied, de vrouwelijke arbeidskrachten in het werk der in- en der uitwendige zending in belangrijke mate toenemen. In Amerika weet men dit getal van zendingszusters practisch daardoor uit te breiden, dat men vereenigingen van vrouwen in eene gemeente of in eene classis opwekt, om de kosten voor zulk eene zendingszuster voor hare rekening te nemen. Deze vrouwenvereenigingen voor de zending werken daarvoor dan niet alleen in de gemeenten, maar houden van tijd tot tijd ook openbare vergaderingen, waar de belangen der zending worden besproken. Zoo kwamen onlangs, in Oct. 1917, de vrouwen van 148 de Reformed Church in de classes Holland, Grandriver en Grandrapids voor de 19e maal in eene zendingsconferentie te Holland, onder leiding van Mrs. Gilmore samen, die door 5 à 600 vrouwen werd bijgewoond en de belangstelling in het werk der zending onder de vrouwelijke leden der gemeerrten tracht te bevorderen. Zelfs houdt dezelfde kerk eik jaar, als ze in Synode samenkomt, in dezelfde week en terzelfde plaatse een Ladies' Day, waar de arbeid der zending besproken en aan alle vrouwelijke leden der kerk aanbevolen wordt.

Zoo zien we, dat ook op kerkelijk en missionair gebied, evenals in geheel de maatschappij, de vrouwen meer en meer op den voorgrond treden. En het spreekt haast vanzelf, dat in diezelfde mate ook bij de vrouwen de vraag moest opkomen, of zij in kerkelijke zaken niet meer zeggenschap kunnen verkrijgen, dan haar tot dusver toegekend is. In vele kerken in Amerika en Australië, in Denemarken, Noorwegen en IJsland bezitten ze dan ook reeds het z.g.n. actieve stemrecht, en soms ook het passieve stemrecht voor commissies van armenzorg, ziekenverpleging enz. ¹³ In Zwitserland hebben vrouwen dikwerf het actieve stemrecht in zaken van beheer en ook wel in de verkiezing van personen tot het ambt; zoo in de Eglise Libre te Genève sedert 1891, in die van Waadland sedert 1898, in de nationale kerk van Waadland sedert 1910; de synode der nationale kerk te Basel voerde ten vorigen jare het vrouwenstemrecht in voor de verkiezing van predikanten enz.; de synode der Waldensische kerk liet in 1903 de gemeenten vrij, om het actieve stemrecht aan de vrouw te verleenen. Onverdeelde sympathie vonden deze maatregelen ook in Zwitserland niet, maar men is er haast toe gedwongen, omdat de mannen zich meer en meer aan de kerk onttrekken.

In Duitschland ijverden de vooruitstrevende liberale vrouwen ook 149 voor het kerkelijk stemrecht. De Duitsche vereeniging voor vrouwenstemrecht richtte 15 April 1903 aan den Evangelischen Ober-Kirchenrat het verzoek, om dit stemrecht te verleenen, en MArtha Zietz, die dit verzoek onderteekend had, trad op den Protestantendag Oct. 1904 op, om dit recht der vrouw te verdedigen. In de kringen der liberale Protestanten vond dit kerkelijk vrouwenstemrecht wel steun, en ook daarbuiten werd het door enkelen, zooals Paula Müller en Adolf Stöcker, op de kerkelijk-sociale conferentie te Berlijn in April 1903, met sympathie begroet, maar anderen, zooals o.a. Bettex, verwierpen het beslist. ¹⁴ Hier te lande werd het reeds in 1898 besproken en verdedigd door Dr. Kuyper, en later door Ds. A.D.C. Kok en Ds. C. Lindeboom. ¹⁵ De Synode der Ned. Herv. Kerk verklaarde zich in Juli 1917 in beginsel voor het actieve vrouwenkiesrecht met 14 tegen 5 stemmen, terwijl zij het passieve stemrecht der vrouw met 10 tegen 9 stemmen verwierp; maar het is de vraag, of de classicale vergaderingen op dit voorstel der Synode gunstig adviseeren zullen. Eén van de argumenten vóór de aanneming van het actieve vrouwenstemrecht werd daaraan ontleend, dat de uitsluiting der bedeelden van het kiesrecht eerlang wel verdwijnen zal, en dat het dan niet aangaat, de vrouwen bij deze bedeelden achter te stellen.

In ons land is deze quaestie echter niet van dringenden aard. In de eerste plaats is het getal der mannen, dat aan de kerk den rug toekeert, lang zoo groot niet als in andere landen; en ten tweede is er van een verlangen der vrouwen naar het actief stemrecht in de kerk weinig of niet te bespeuren; zij stellen er zoo weinig belang 150 in, dat bij de onlangs te Middelburg gehouden verkiezing voor den kerkeraad der Israëlietische gemeente, waar voor het eerst aan de vrouwen het kiesrecht was verleend, slechts eene enkele vrouw van dit recht gebruik maakte. Bij zulk eene onverschilligheid is het dwaas stemrecht te verleenen; als het niet gevraagd wordt, zijn er geen gronden, om het te geven, in de kerk evenmin als in den staat.

Indien het vrouwenkiesrecht echter principiëel ter sprake komt, is er weinig grond, om het te veroordeelen. De vrouwen zijn evengoed leden der gemeente als de mannen. Het belang bij goede predikanten, ouderlingen en diakenen is voor haar even groot als voor hen. De belangstelling van de vrouwelijke leden in de kerk, in de bediening van woord en sacrament, in de kerkelijke tucht en in de verzorging der armen, doet in den regel voor die van de mannen niet onder. De godsdienst gaat bij haar gewoonlijk veel dieper, omdat ze bij haar meer is eene zaak van 't hart, en invloed oefent op heel haar leven. Niet gering is het aantal vrouwen, die weduwen zijn of met godsdienstig onverschillige of tot eene andere kerk behoorende mannen zijn gehuwd, en zonder vrouwenstemrecht van allen invloed op het kerkelijk leven verstoken zijn.

Wel is waar, is de vrouw in het huisgezin aan den man ondergeschikt, en werkt dit onderscheid ook in de gemeente door, maar als leden, afgezien van het ambt van leeraar en ouderling, ontvangen zij dezelfde weldaden en hebben zij dezelfde rechten. Hebben trouwens inwonende zoons, die belijdenis aflegden, niet het recht van stemmen, ofschoon ze aan de ouders ondergeschikt blijven? Indien het stemrecht echter niet vanzelf toekomt aan een mannelijk lid der gemeente, dat belijdenis des geloofs aflegde, maar verder nog afhankelijk is van bepalingen, b.v. aangaande den leeftijd, die door den kerkeraad zijn gemaakt, dan draagt de verleening van het kiesrecht in de kerk een vrij willekeurig karakter en wordt de weigering daarvan aan de vrouwen, indien zij het begeeren, eene onbillijkheid, even onbillijk als de achteruitzetting bij den doop van kinderen, waarbij naar sommiger oordeel de moeder haar eigen kind niet ten doop 151 mag houden of op de vragen van het doopsformulier niet antwoorden mag. De onbillijkheid wordt te grooter, omdat men aan den anderen kant toch in de kerk aan de vrouw het recht toekent, om bedenkingen in te brengen tegen de verkiezing van iemand, die aan de gemeente voorgesteld werd, om op te treden als getuige over iemands belijdenis of wandel, om verzoekschriften of klachten in te dienen bij den kerkeraad enz. En was het kiesrecht in de kerk nu nog een soort van machtsoefening, dan liet zich de onthouding daarvan aan de vrouw verstaan; maar nog veel minder is dit in de kerk dan in den staat het geval. De gemeente wijst alleen personen aan, die zij voor een of ander ambt het verkieselijkst acht, maar het is de kerkeraad, die roept en aanstelt.

Goed beschouwd, is er maar één bezwaar, dat gewicht in de schaal legt, en dat is de vrees voor de consequentie: als de kerk aan de vrouw het actieve kiesrecht verleent, dan duurt het niet lang, of zij zal zich genoodzaakt zien, om haar ook het passieve kiesrecht te schenken. En dan is de tijd niet ver meer, waarin vrouwen de plaats van de predikanten, de ouderlingen en de diakenen zullen innemen. ¹⁶

Zulk eene redeneering uit de consequenties maakt gewoonlijk veel indruk op vreesachtige gemoederen, die elke „nieuwigheid" veroordeelen. Maar ze is toch in den grond der zaak van dezelfde waarde als het dikwijls gebezigde argument, dat de tijd ergens niet rijp voor is. Indien het bewijs, aan de Schrift ontleend, dat de vrouw niet dienen mag in het kerkelijk ambt, althans niet in dat van predikant of ouderling, sterk genoeg is, hebben wij aan het argument der vrees geene behoefte; indien dat bewijs niet houdbaar ware, zouden wij de consequentie op den duur toch nooit door het inboezemen van vrees kunnen keeren. Te minder, omdat het ambt van predikant en ouderling toch in werkelijkheid nooit anders dan bij uitzondering door vrouwen begeerd of bediend zou worden.

Maar het is ook niet waar, dat het actief kiesrecht vanzelf en 152 consequent tot het passief kiesrecht leidt. Beide zijn onderscheiden, omdat de vereischten voor de verkiesbaarheid menigmaal andere zijn dan die voor de kiesbevoegdheid. Het lidmaatschap van den gemeenteraad bijv. is volgens art. 23 der Gemeentewet onvereenigbaar o.a. met de betrekking van ambtenaar der gemeente, geestelijke of bedienaar van den godsdienst, onderwijzer bij het lager of middelbaar onderwijs. Deze personen zijn wel kiesbevoegd en stemmen bij de verkiezing voor den gemeenteraad mede, maar ze zijn niet verkiesbaar. Zoo is de verkiesbaarheid tot eenig ambt in de Schrift aan bepaalde vereischten verbonden, 1 Tim. 3; maar aan de kiesbevoegdheid worden nergens dergelijke grenzen gesteld.

We weten zelfs niet met volstrekte zekerheid, hoever die kiesbevoegdheid ging en hoe ze werd uitgeoefend. In de vergadering van 120 personen, die in Hand. 1 : 15 vermeld wordt, waren zeker ook vrouwen tegenwoordig, want deze vergaderden met de apostelen, vs. 14. Wel is waar spreekt Petrus de vergadering aan met: Mannen broeders, maar dit bewijst het tegendeel niet, omdat de apostelen de gemeente steeds in hunne brieven met den naam van broeders aanspreken en nooit daarnaast van zusters melding maken, gelijk we toch tegenwoordig algemeen doen. Daarom blijft het ook onzeker, of de vrouwen aan de keuze van een tweetal voor het apostelschap en aan de loting tusschen die twee al dan niet hebben deelgenomen. En andere plaatsen, zooals Hand. 13 : 3 en 14 : 23 verschaffen ook geen licht.

Terwijl de Schrift dus het ambt van leer- en regeerouderling tot de mannelijke leden der gemeente beperkt, laat zij zich over de kiesbevoegdheid der gemeente niet beslist en duidelijk uit. Het schijnt dan ook, dat de vrouwen in de oude kerk bij de aanwijzing van personen voor het bisschopsarnbt en bij andere kerkelijke aangelegenheden niet uitgesloten waren. Nog heden zijn er in Duitschland R. Kath. gemeenten, waar zelfstandige vrouwen op grond van het patronaatsrecht medestemmen bij de keuze van 153 een pastoor; ¹⁷ en dergelijke toestanden komen ook nog in ons vaderland voor; de ambachtsvrouw heeft soms het recht, om de keuze der gemeente goed- of af te keuren. Het patronaatsrecht wordt daarmede hier niet in bescherming genomen, maar het bewijst toch, dat eene vrouw niet altijd, alleen omdat ze vrouw was, van de kiesbevoegdheid in de gemeente was uitgesloten.

1 Rösler, Die Frauenfrage bl. 497 v.

2 Prof. P. Biesterveld, Dr. J. van Lonkhuyzen en Ds. R.J.W. Rudolph, Het Diaconaat. Kampen, J.H. Kok, bl. 262 v. Harrenstein, Het arbeidsterrein der Kerk in de groote steden. Kampen J.H. Kok 1913 Bijlage J bl. XXVIII v.

3 P.L. Muller, Onze gouden Eeuw. Leiden Sijthoff II 305. Busken Huet, Het Land van Rembrand. Haarlem 1901 II 3e stuk bl. 3.

4 Art. Methodismus in PRE³. XII 783, 765 v.

5 Art. Heilsarmee in PRE³ VII 592.

6 Handbuch der Frauenbewegung I 440 v. 469. Rösler, Die Frauenfrage bl. 492.

7 Eenige jaren geleden gaf de voorvechtster der vrouwenrechten in Amerika, Elisabeth Cady Stanton, eene Women's Bible in het licht, waarin zij deze vrouwenrechten met de Schrift in overeenstemming trachtte te brengen. Maar volgens het Handbuch der Frauenbewegung I 469 hat die Unwissenschaftlichheit dieses Versuches der Sache mehr geschadet als genützt.

8 In Zwitserland heeft men bij gebrek aan mannelijke hulp in sommige gemeenten eene Pfarrhelferin aangesteld. Er pleit daarvoor, dat predikanten in groote gemeenten met arbeid overladen zijn en zulk eene vrouwelijke hulp voor het bijhouden der registers, het leiden van eene Zondagschool, van eene Meisjes- en van eene Zendingsvereeniging, voor het bezoeken van armen en kranken enz. best gebruiken kunnen. Maar als de predikant ongehuwd is, geeft 144 zulk eene samenwerking licht aanleiding tot kwade geruchten, en als hij gehuwd is, levert de verhouding tot de echtgenoote van den predikant zeker moeilijkheden op. Aldus een art. in de N. Rott. C. in de maand October 1916.

9 Art. Diakonenhäuser in PRE³ IV 604-610, verg. het art. Wichern ib. XXI 219-224.

10 Art. Diakonissenhäuser in PRE³ IV 610-616. Schäfer, Leitfaden zur Inneren Mission⁴. Hamburg 1904 bl. 390 v.

11 Harrenstein, Het arbeidsterrein der kerk in de groote steden 1913 bl. 158-172.

12 Alg. Handelsblad 30 Dec. 1917.

13 Toen Ds. Talma predikant was te Bennebroek, maakte hij van een gewijzigd artikel in het kerkelijk reglement gebruik, om enkele vrouwen door den kerkeraad tot armverzorgsters te laten aanstellen.

14 Paula Müller und D. Adolf Stöcker, Rechte und Pflichten der Frau in der kirchlichen und bürgerlichen Gemeinde. Hefte der freien kirchlichsocialen Konferenz. Heft 28. Berlin 1903. Emil Güder, Das Stimmrecht der Frauen in kirchlichen Angelegenheiten. Giessen Ricker 1904. A. Braun, Die Ziele der modernen Frauenbewegung. Mit Begleitworl von Prof. Dr. R. Seeberg, Berlin Trowitsch 1913.

15 In de Heraut no. 1848, 23 Jan. 1898. A.D.C. Kok, De plaats der vrouw in Christus' gemeente. Nijverdal 1915. C. Lindeboom in de Bazuin 20 April tot 22 Juni 1917, en later nog aldaar, Oct.-Nov. 1917.

16 Aldus Ds. Knap in Oude Paden, die echter door Ds. Lindeboom in de Bazuin van 23 Nov. 1917 bestreden wordt.

17 Mausbach, Die Stellung der Frau im Menschheitsleben, M. Gladbach 1906 bl. 58. Volgens vriendelijke mededeeling van den Heer J. Tantó, Hongaarsch hulpprediker, tijdelijk studeerende te Utrecht, zijn ook in de Gereformeerde kerk in Hongarije weduwen en zelfstandige vrouwen in het bezit van het actieve kiesrecht.