Herman Bavinck, Filosofische ethiek

Herman Bavinck, Filosofische ethiek (ed. Dirk van Keulen)


C. Het utilisme Literatuur²⁹²^/¹⁹⁸ – M. Guyau, La Morale d’Épicure et ses Rapports avec les Doctrines Contemporaines, Paris: Germer Baillière 1878 (6 fr. 50). – M. Guyau, La Morale Anglaise Contemporaine. Morale de l’Utilité et de l’Évolution, Paris: Germer Baillière 1879 (gld. 4,15). – T. Cannegieter, De nuttigheidsleer van John Stuart Mill en Prof. Van der Wijck, Groningen 1876 (cf. [recensie door:] J.H. Gunning Jr., ‘Nuttigheidsleer’, in: Stemmen voor Waarheid en Vrede 13 (1876), 1069-1092). – A. Vinet, ‘Critique de l’Utilitarisme’, in: A. Vinet, Mélanges. Philosophie Morale et Morale Religieuse. Études Littéraires et Notices Biographiques. Fragments Inédits et Pensées, Paris 1869, 50-82 (gld. 3,30). – S. Hoekstra Bz., ‘Het nuttigheids-beginsel als rigtsnoer van het zedelijk oordeel I-III’, in: De Gids 29 (1865), Eerste deel, 243-276, 421-451 en Tweede deel, 67-102 (cf. bij J. Cramer, Christendom en humaniteit, Amsterdam 1871, 220). – Paul Janet, La Morale, Paris 1874, 9-28, 86-111. 92 – Berhard Pünjer, ‘Der Positivismus in der neueren Philosophie. II. Englische Philosophen. 1. Stuart Mill’, in: Jahrbücher für protestantische Theologie 4 (1878), 241-272.²⁹³^/¹⁹⁹ – Berhard Pünjer, ‘Der Positivismus in der neueren Philosophie. II. Englische Philosophen. 2. Herbert Spencer’, in: Jahrbücher für protestantische Theologie 4 (1878), 434-481. [– Emil Kaler, Die Ethik des Utilita[ris]mus, Hamburg und Leipzig: Voss (2 m.).]²⁰⁰ Filosofie in Engeland²⁰¹ Locke (†1704) verklaarde alle ideeën uit de ervaring, nihil est in intellectu etc., en wel inwendige zelfwaarneming (reflectie) of uitwendig (sensation), leidde echter het denken zelf niet uit de waarneming af, was dus sensualist in ruimer zin. In de achttiende eeuw heerste het deïsme, grondt religie op de natuur, de rede, evenals Baco en Cartesius de natuurkennis, Hobbes de staat, Grotius het recht daarop grondt. Inhoud der religie is: geloof aan God en doe uw plicht (Toland,²⁹⁴^/²⁰² Collins,²⁹⁵^/²⁰³ ^/ ²⁰⁴Tindal 1730,²⁰⁵ Chu[bb] 1738²⁰⁶). De moraalfilosofen maken moraal onafhankelijk van Bijbel, kerkleer, en gronden ze op de rede: Cumberland (1671),²⁰⁷ Cudworth (1678),²⁰⁸ Samuel Clarke (†1729),²⁹⁶ Wollaston (†1724), vooral Shaftesbury (†1713),²⁹⁷ Hutcheson (†1747). Maar het ging nog verder: Berkeley (†1753) trok uit Locke’s premissen het idealisme. Niet slechts kleur, warmte, etc., ook beweging, uitgebreidheid, substantie zijn voorstellingen. Er zijn slechts geesten en hun voorstellingen. Hume (†1776) werd scepticus. De Schotse school reageert daartegen, neemt (evenals boven Shaftesbury, Hutcheson op moraal) op theoretisch gebied een oorspronkelijke zin voor het ware aan in het gezonde mensenverstand, dat vaste principia meebrengt: Thomas Reid (†1796), James Beattie, James Oswald, Dugald Stewart, Thomas Brown (†1820). En ook nog W. Hamilton in Edinburg[h] (†1856). 93 Twee scholen dus tegenover elkaar: [de] empiristische van Hobbes, Hume, James Mill, Stuart Mill. En [de] intuïtionistische, rationele school van Clarke, Coleridge, Hamilton.
Het utilisme,²⁹⁸^/²⁰⁹^/²⁹⁹ in de praktijk de moraal van duizenden, is het eerst 94 wetenschappelijk voorgedragen door Epicurus. In Engeland het eerst door Jeremias Bentham, geboren te Londen 1748, praktisch man, die alles bestudeerde en wilde hervormen, overal ontwerpen van hervorming heenzond. Tijdens de Revolutie was hij in Frankrijk, stelde aan de Constitutionele Vergadering vele plannen voor, kreeg van de Conventie de titel: Frans burger. Ging echter weg, naar Polen, Rusland, Amerika, om daar te hervormen. Toen naar Engeland, waar hij zeer werkzaam was met zijn leerling James Mill. Bij de revolutie in 1830 was hij weer in Frankrijk, stierf 1832. Was [een] mengsel van enthousiasme en berekening, van filosofie en droogheid, liefde en hardheid.³⁰⁰ [An] Introduction to the Principles of Moral[s] and Legislation (1789) en andere werken in het Frans.³⁰¹
Hij zocht een stelsel van moraal, las eens in een werk van Priestley³⁰² en vond daar: ‘the greatest happiness of the greatest number’,³⁰³ riep uit: εὕρηκα.²¹⁰ Uit de affecties van vreugde en smart van de mens wil hij heel de zedelijke wereld construeren, evenals Cartesius uit stof en beweging heel de fysische wereld. Wij zijn, zegt Bentham, geplaatst onder de heerschappij van twee meesters: verdriet en genot, aan wie wij al onze ideeën, oordelen, etc., danken.³⁰⁴ Dit is het postulaat der moraal, dat Bentham niet verder bewijst. Genot is het enig doel des levens, de utilité de enige regel van ons handelen. En het begrip nut is van dat van genot onafscheidbaar. Nut op 95 zichzelf zegt niets, het is de vraag waarvoor.³⁰⁵ Bentham zegt, voor het genot; l’agréable est utile par cela même.³⁰⁶^/²¹¹ Tegenover dit mora[a]lsysteem staat maar één ander: het ipse-dixi-tisme, dat óf ascetisme is óf berust op sympathie en antipathie (geweten, natuur-, goddelijke wet, etc.): al tezamen moralisten a priori. Deugd, plicht, geweten, zijn choses fictives.³⁰⁷^/²¹² De waarde der handelingen ligt niet in de intentie etc., maar alleen in de gevolgen. Vandaar, dat Bentham alles berekenen wil; wat toch waargenomen wordt in het fysisch gebied, kan vroeg of laat berekend. Benthams methode is dus aritmetisch. De deugd is kwantitatief; hoe groter geluk, hoe groter deugd. Deugd is wat maximise les plaisir et minimise les peines.³⁰⁸^/²¹³ De deugd is een voorzichtig econoom. Maar berekening²¹⁴ geeft nog geen deugd. Deugd is niet alleen een redenering, berekening, maar ook een kracht, strijd, opoffering en wel opoffering d’un bien présent à un bien à venir.²¹⁵ Eten, drinken etc. is geen deugd, wijl geen opoffering in zich hebbende. Dit schijnt met Benthams beginselen in strijd, want alwat nuttig, plezierig is, is toch goed en opoffering op zichzelf is niet aangenaam. Toch is het waar, dat hij alleen het meeste geluk verschaffen kan, geniet en waarlijk bezit, die het meest beproefd, het hardst gestreden heeft. Een nuttige handeling kan het best verricht door hem, die ze zich met inspanning, opoffering heeft eigen gemaakt.
Maar, als de deugd mij gebiedt het tegenwoordig geluk op te offeren, zal zij mij het latere geluk geven? Bentham antwoordt: op den duur zeker. Plicht en geluk zijn onafscheidelijk; deugd en geluk zijn één.³⁰⁹^/²¹⁶ Het komt erop aan te tonen, dat iemands plicht ook zijn geluk is, dan zal hij die doen. Dronkenschap, diefstal zijn niet op zichzelf verkeerd,³¹⁰^/²¹⁷ maar wijl zij geen geluk verschaffen. Het utilisme is een systeem van berekening: van uitgaven en inkomsten. Men geeft iets uit (opoffering) om meer inkomsten (genot) te verkrijgen. Alleen uitgeven (opofferen) is verkeerd. 96 Het utilisme reguleert het egoïsme.³¹¹ Dit egoïsme, zo geregeld, is tegelijk het meest filantropisch en weldadig, kweekt sympathie = genot in het genot van anderen.³¹² Die sympathie omvat eerst volk, dan mensheid, dan heel de schepping. De belangen zijn toch een. Het gaat als in de handel. Elk zoekt eigen belang³¹³ en toch aller belangen worden gebaat. Elks belang is gebonden aan dat des anderen.³¹⁴ Wie eigen geluk vermeerdert, vermeerdert dat der mensheid. Mijn geluk is dus = the greatest happiness of the greatest number = la maximisation du bonheur.²¹⁸ Maar wat is nu genot? Hoe kan beoordeeld,³¹⁵ of iemand goed doet? Epicurus zei: door de φρόνησις.²¹⁹Bentham zegt:³¹⁶ bij het beoordelen van wat genot is, komen zeven dingen in aanmerking: intensity, duration, certainty, propinquity, fecundity (of het genot ten gevolge heeft), purity (als het genot geen verdriet en het verdriet geen genot ten gevolge heeft), extent (hoever die gevolgen zich bij ons, in ons gezin uitstrekken). Nu is het makkelijk: dronkenschap is wel een genot,
maar kort, baart verdriet,³¹⁷ is tijdverlies,³¹⁸ etc. Zo kunnen alle genietingen beoordeeld. Alle handelingen dus in twee klassen: goede en slechte. Het komt dus op reke- 97 nen aan.³¹⁹ Wie het best rekenen kan, is beste moralist. De moraal bestaat in dit uitrekenen³²⁰ en zal eens tot volle overeenstemming komen in de bepaling wat goed is of niet. Er zijn twee deugden.³²¹^/²²⁰ De politiek heeft hetzelfde doel als de moralist. Maar de moralist raadt, de wetgever beveelt. Principe van het genot is ook hier het enige. Niet dat van natuurwet, natuurrechten der mensen, gerechtigheid, etc.³²² Wet, recht is nooit a priori, is vrucht van [de] wetgever, van [de] mens. De wet is middel voor the greatest happiness etc. Maar geen wet zonder dwang, geen dwang zonder straf, en straf is geen genot? Ja, maar dat kan niet anders; de vrijheid = te kunnen doen wat nuttig is voor anderen, kan niet anders beschermd. De wet³²³^/²²¹ mag echter niets anders zijn dan een remedie. [De] wet is in zichzelf altijd een kwaad. Als medicijnmeester, moet de wetgever nu rekenen met sexe, leeftijd, rang, opvoeding, ambt (beroep), klimaat, ras, bestuur, godsdienst der burgers.³²⁴^/²²² Het geluk omvat vier: subsistance, abondance, egalité, sûreté.²²³ De wetten moeten omtrent die vier gegeven zijn. Richard Owen [?; DvK] (1771-1858),²²⁴ utilist en optimist als Bentham. De mens is van nature goed. Het kwaad zit in de maatschappij. Deze moet hersteld.³²⁵ Vandaar communistische theorieën. Owen is determinist. De mens tot zelfs zijn wil toe, wordt gevormd in de maatschappij. Laat deze goed worden in gewicht, dan is ook de mens goed. Mackintosh en James Mill, wier gedachten alle voorkomen bij John Stuart Mill. 98
John Stuart Mill, †1873.³²⁶^/³²⁷^/²²⁵^/³²⁸^/²²⁶ Collected Works, by Sir W. Hamilton, London 1873, 11 Volumes.²²⁷ Gesammelte Werke, von Th. Gomperz, Leipzig 1874.²²⁸ Filosofie was in Engeland altijd praktisch (Baco, Locke), nooit bestaande in abstracte begrippen. Kennis diene de praktijk.³²⁹ Dit empirisme wordt sensualisme (Berkeley). In onze empiristische tijd wordt op dat Engelse empirisme zeer de aandacht gevestigd. Vooral Mill’s Logica is beroemd.³³⁰^/²²⁹ Van metafysica wil hij niet weten. De logica heeft het alleen te doen met onderzoek der waarheid aus Folgerung. Deze Folgerung is dubbel: syllogisme (van algemeen tot bijzonder) en inductie (van bijzonder tot algemeen).²³⁰ Nu voert Mill alles tot inductie terug.³³¹ Alle syllogisme is verkapte inductie, want behelst principii petitio.²³¹ Bijvoorbeeld: alle mensen zijn sterfelijk, Socrates is een mens etc. De major is eerst waar, als alle individuen sterfelijk zijn. Socrates is sterfelijk – is een gevolg, niet uit die major (veeleer omgekeerd), maar uit de ervaring.²³² Uit het algemene volgt nooit het bijzondere, maar omgekeerd. Nominalisme dus, dat onweerlegbaar is, als men in een soort slechts ziet een aggregaat van individuen. Dan is classificatie niet mogelijk, want deze onderstelt het algemene, de eenheid in de veelheid. Volgens Mill berust nu zelfs de mathematica op deductie, op ervaring: 2x2=4 niet noodwendig, maar uit [de] empirie. De noodwendigheid ervan is volgens Mill ook 99 product der ervaring. Dat is onjuist; volgt uit onze rede – dat is dus, niet uit ervaring maar a priori. Daarmede valt ook het begrip
oorzaak en gevolg, en wordt een voor en na.³³²^/³³³ Ook zo de wetmatigheid der natuur. 100 Rust die op ervaring, dan is er voor de toekomst niets te besluiten, is er geen wetenschap mogelijk; het empirisme leidt tot [het] bankroet der wetenschap. Er móet een psychologisch element bijkomen, een a-priorisme, ‘ideae innatae’.²³³ Mill wil dus alleen de inductieve methode, toegepast op alle wetenschappen, ook des geestes. Die verschijnselen moeten waargenomen totdat de wetten ervan ontdekt worden, en de noodwendigheid ervan kan aangetoond. Mill verdeelt de geesteswetenschappen in psychologie, ethologie, sociologie. In onderscheiding van Comte handhaaft Mill de psychologie. Zij is geen fysiologie, gaat er niet in op. De geestelijke wetten zijn zelfstandig.³³⁴^/²³⁴ [1.] ²³⁵ In de moraal³³⁵ onderscheidt Mill tussen³³⁶ de intuïtieve³³⁷ en de inductieve³³⁸ school.³³⁹ Volgens gene zijn de principes der moraal³⁴⁰ evident a priori; volgens deze a posteriori uit de ervaring. Mill ontkent de wilsvrijheid. Wil is niets dan wens. Men wenst niets, en wil en kan niets anders wensen en willen,²³⁶ dan het aangename. Egoïsme is dus wortel der moraal. Maar (voornaamste)³⁴¹ wens is, in harmonie te zijn 101 met onsgelijken = egoïsme is tevens altruïsme. Fysisch en metafysisch is het onmogelijk dat de mens iets anders wil dan zijn eigen genot. Dat is uitgangspunt. Maar, we leven in [de] maatschappij etc., het grootste genot van elk individu is de meeste tijd ten nauwste verbonden aan dat der maatschappij, de mens krijgt als bij instinct bewustzijn om rekening te houden met andere belangen;
elk, dus eigen genot zoekend, zoekt daardoor meestentijds³⁴² (Bentham zei: altijd) dat van de maatschappij. Maar Mill neemt er hier de psychologie bij: altijd hoeft niet. Want²³⁷ daardoor ontstaat allengs in hem bewustzijn van eenheid met anderen, subjectieve eenheid,²³⁸ een moral faculty, zedelijke vrijheid, een gevoel van plicht uit vrees voor de straf geboren.²³⁹ Deze is niet aangeboren, maar verkregen (evenals huizen bouwen, landbouwer, etc.). Zo krijgen we dus allengs, door associatie, niet als ideae innatae maar als natural,²⁴⁰ een soort vrijheid en geweten, en bestaat de goedheid onzer handelingen in heur streven, om geluk te verschaffen. Nu gebiedt ons die plicht,³⁴³ om onszelf te verloochenen, en anderer geluk te zoeken (dus ook het onze); het geluk der mensheid. Nu gaat Mill echter verder: velen (Bentham en Helvétius ontkenden dit)²⁴¹ wensen naar dingen, zeer verschillend van genot. Velen jagen naar de deugd.³⁴⁴ En deze is ook begerenswaard in zichzelve.³⁴⁵ Maar 102 de deugd is niet van nature en oorspronkelijk³⁴⁶ doel, maar kán het wórden voor hen die ernaar jagen; voor hen is de deugd het geluk.³⁴⁷ Wat middel was, wordt doel. Evenals het geld middel is, maar doel voor de gierigaard. Bentham vergeleek [de] deugdzame bij [een] econoom, Mill bij [een] gierigaard. 2. Wat moet nu onder geluk verstaan? Waaraan moet het gemeten? Aan: de kwaliteit en de kwantiteit. Het eerste (cf. Bentham: intensity, toch iets anders)³⁴⁸ betekent bij Mill preferentie, door ervaring van velen eraan³⁴⁹ toegekend.³⁵⁰ Het ene genot staat boven het ander. Er is verschil in kwaliteit tussen.³⁵¹^/²⁴² En zo wordt nader la dignité,³⁵² la noblesse de caractère, dat wat met onze waarde overeenkomt het ware doel van elk wezen.²⁴³ Karakteradel, waardigheid toch verschaft het meeste geluk. En zo is het utilisme bij Mill uitgegaan van het egoïsme, door het altruïsme heen, en keert hier tot ’s mensen waardigheid, tot de intuïtieve school terug.³⁵³
Waardoor is nu dat goede verplicht?³⁵⁴ Ten eerste door het geweten (anders wroeging = een leed), waarvan het plichtgevoel het wezenlijke is. Dat geweten is allengs gevormd, uit allerlei gevoelens,³⁵⁵ die echter nu ons natuurlijk zijn. Maar Mill maakt niet 103 duidelijk, waarom het goede, bijvoorbeeld zelfverloochening, opoffering verplicht is. Mill schippert met het utilisme, hij spreekt van qualité, vertu, conscience, responsabilité, mérite, dignité, noblesse, etc., schoon in gewijzigde zin.²⁴⁴ 3. De sociologie heeft ook ten doel het geluk.²⁴⁵ Voornaamste middel om de maatschappij te besturen is de gerechtigheid. Gerechtigheid is oorspronkelijk gelijkvormigheid aan de wet, of wat wet ‘moest’ zijn. Wet is dus het wezen der gerechtigheid. Zij is iets dat afgeëist kan worden. Zij is iets verplichts tegenover bepaalde individuen; liefde niet zo. Zij is een wens om te straffen, om een kwaad af te weren of te wreken.²⁴⁶^/³⁵⁶ De dieren zoeken ook te schaden hen, die hen schaadden. Zo ook de mensen, die door hun sympathie opkomen voor de benadeelde, wensen het te wreken op de misdadiger. Dat is gerechtigheid. Mill neemt dus, tegen Bentham – die zegt dat de wetgever alleen van nut en gepastheid mag spreken²⁴⁷ – dit begrip in zijn moraal op. Die gerechtigheid nu, zegt hij, heeft tot vorm het sociale nut. Want de gerechtigheid beveelt,³⁵⁷ elk te geven wat hem toekomt. Maar wat recht en onrecht is,²⁴⁸ dat doet mij alleen het utilisme kennen. Dus moet de staat de moraal te hulp komen,³⁵⁸ door de inrichting der maatschappij en door het onderwijs. Dat laatste moet rusten op wetenschappelijke beginselen van karaktervorming (ethologie). Volgelingen:²⁴⁹ George Grote (†18 juni 1871) leidt ook het geweten af uit 104 de sociale staat, beschouwt evenals Bentham de godsdienst³⁵⁹^/²⁵⁰ als ver
derfelijk voor ’s mensen geluk. Kweekt onnut lijden, onnutte onthoudingen, eindeloze vrees, etc; bederft het zedelijk bewustzijn, karakter, weert de vooruitgang, enz.²⁵¹ Alexander Bain³⁶⁰^/³⁶¹^/²⁵²^/³⁶² beoefende vooral de psychologie (The Senses and the Intellect,³⁶³ The Emotions and the Will,³⁶⁴ Mental and Moral Science³⁶⁵^/³⁶⁶^/²⁵³),³⁶⁷ verklaart het geweten, plichtgevoel niet alleen uit vrees voor het gezag, maar uit imitatie van het gezag. Wij conformeren ons naar het milieu waarin wij leven, wij reproduceren het in ons. Het geweten in ons is een imitatie van het gezag buiten ons. Mensen, met voorzichtigheid, sympathie, gemoedsaandoeningen, en levende onder autoriteit krijgen vanzelf geweten, bootsen innerlijk de uiterlijke autoriteit na. Evenals het geweten van de jood hem gebiedt geen varkensvlees te eten. Samuel Bailey, die vooral deed aan logica en psychologie, geen nieuw element in het utilisme bracht. G.H. Lewes (†1878), Geschichte der Philosophie [von Thales bis Comte]. Vooral Problems of Life and Mind (1874 3^e editie). Biograaf van G[oe]the,²⁵⁴ echtgenoot van G. Eliot (Miss Evans),²⁵⁵ tekent ons de invloed der maatschappij op de individu. Sidgwick,³⁶⁸^/²⁵⁶ [The] Methods of Ethics (1877²),³⁶⁹ die veel strijds tegen het utilisme heeft uitgelokt: de ethiek heeft tot object: wat zijn móet. Wat is dat moet? Dat is het redelijkste. Dat zoekt men te bereiken door drie wegen: a) eigen geluk – egoïsme; b) anderer geluk, utilisme; c) volmaking – intuïtieve moraal. Sidgwick verwerpt a en c. Utilisme is geen egoïsme, als bij Bentham, maar universalistisch hedonisme.²⁵⁷ Hoe men het 105 geweten verklare, doet er niets toe, zegt Sidgwick. Het is een feit, waarvan de oorsprong niet hoeft opgespoord. (Dit is oppervlakkig). Maar wat is het verplichtende van het goede (altruïsme). Sidgwick zegt: er is
geen andere sanctie dan die van God en Zijn wet. Dat wordt een Deus ex machina. Een Dieu utilitaire.²⁵⁸ De utilistische moraal van Bentham, Mill is daarmede vervallen, komt echter in nieuwe fase bij Darwin en H. Spencer terug. Ook moet hier nog genoemd Buckle, History of Civilisation in England, London 1857-1860, die de enige vooruitgang ziet in de verstandelijke ontwikkeling. Kritiek 1. Het utilisme komt altijd op in een tijd van zedelijk verval en van scepticisme. Het hoge zedelijke ideaal heeft zijn kracht, bezieling verloren. Men tracht het nu nog op een smakelijke, de mensen accommoderende wijze te handhaven, aan te raden op grond van hun belang. Op zichzelf dus al waardeloos, krachteloos. Evenals het utiliteitsbewijs²⁵⁹ voor het geloof aan het bestaan van God. 2. Het heeft zeer veel overeenkomst met het positivisme. Beide verwerpen de intuïtieve, a-prioristische moraal. Beide loochenen het onderscheid van goed en kwaad in zichzelf. Beide zoeken het onderscheid a poste- 106 riori, in de gevolgen. Het positivisme kan niet anders dan utilistisch zijn. Alle utilisme is echter nog geen positivisme. 3. Het utilisme heeft tegen zich de getuigenis der eeuwen der mensheid (niet: haar praktijk) en der wijsbegeerte, behalve één wijsgeer: Epicurus. Dat zegt veel, bewijst toch, dat allen overtuigd waren van het bestaan en
het bestaansrecht des gewetens, van de plicht. 4. Het geweten, zegt men, kan niet bewezen worden. Maar dat hoeft niet. Het is er, laat zich gelden. Wij hebben idee van recht, plicht, verantwoordelijkheid. En de verklaring der utilisten, uit invloeden der maatschappij, vrees, autoriteit, etc., van buitenaf gaat volstrekt niet op. De maatschappij kan ons leren, iets uit voorzichtigheid, eigenbelang, uit vrees voor straf, etc., te doen, ons in de toom te houden. Maar dat alles is geen zedelijke daad, maar nog onzedelijk, door eigen geweten geoordeeld. Uit liefde tot het goede moet iets gedaan, dan eerst [is het] zedelijk. Dat leert de maatschappij niet. De utilisten zeggen, met het ‘eeuwige voorbeeld’, een mens heeft eerst het geld lief om iets anders (omdat hij er wat voor krijgen kan), maar later het geld om zichzelf. Zo ook het goede. Het voorbeeld oordeelt zichzelf. [Het] deugdzame vergeleken met [een] gierigaard! 5. Het utilisme, de rekenkunst van het geluk (Vinet)²⁶⁰ kan eigenlijk alleen als het consequent is zeggen: elk zoeke zijn eigen geluk. Puur, naakt egoïsme. Kan niets verbieden, niets aanbevelen, gebieden. Wat mij gelukkig maakt, kan ik alleen beoordelen. Wie geeft een ander het recht, dat voor mij te bepalen? Dat moet ik zelf weten. Individualisme, atomisme. En anders despotisme.³⁷⁰ De een zoekt het in wellust, [een] ander in kunst, [een] derde in godsdienst – alles goed.
6. De utilisten durven echter de consequenties niet aan. Bentham, de consequentste, sprak nog van ‘behoort’. Mill trachtte het egoïsme te vervangen door altruïsme, anderer geluk te zoeken. Maar waarom? Als geluk principe [is], dan moet elk voor zichzelf zorgen. Mill spreekt bovendien van ‘kwaliteit’ van het geluk – ook een vreemd principe, want dan wordt, wat geluk is, bepaald door iets anders, door kwaliteit of het geestelijk is of niet, of het goed is – dus dan is dat hoger (Janet).²⁶¹ Mill spreekt ook van deugd, geweten, verantwoordelijkheid, waarde, gerechtigheid – alles inconsequent. Evenzo alle begrippen van liefde, medelijden, welwillendheid, dankbaarheid, etc. etc. moeten gebannen. Verontwaardiging, haat, toorn, enthousiasme, etc., komen niet te pas. Alleen cijfers, meetkunde, rekenkunde, berekening. 7. Het utilisme is de dood der moraal, en ook der kunst. Goed en kwaad 107 is er niet. Tussen vadermoorder en trouwe zoon is het enige verschil, dat de laatste beter heeft berekend, wat nuttig voor hem is. De slimste is de beste. En zegt men, neen inwendig geluk is hoogste – dat zegt gij, maar ik niet. En bovendien, dat kan ons toch alleen gezegd door het geweten, dat gij ontkent. 8. Het utilisme is thans [een] ontzettende macht.
292 [In margine] John Watson, Hedonistic Theories from Aristippus to Spencer, Glasgow: Maclehose 1895 (6 sh.; [recensie door James Iverach in:] The Critical Review of Theological & Philosophical Literature 6 (1896), 67-70). [In margine] Friedrich Ueberweg, Grundriss der Geschichte der Philosophie, Dritter Theil. Die Neuzeit, Zweiter Band: Nachkantische Systeme und Philosophie der Gegenwart, Achte [...] Auflage, bearbeitet und herausgegeben von Max Heinze, Berlin 1897, 390v. 198 Bavinck noteert in de marge een verwijzing naar: ‘Ueberweg IIIb. 390f’. Waar Bavinck eerder verwees naar de vijfde druk van Ueberwegs Grundriss der Geschichte der Philosophie betreft het nu een verwijzing naar de achtste druk (1897). Deze achtste druk is de eerste waarin het derde deel in twee banden is uitgegeven. 293 [In margine] Bibliotheek van Moderne Theologie [en Letterkunde] (1875) over Mill. 199 Het laat zich niet met zekerheid vaststellen waarop de verwijzing in de voetnoot betrekking heeft. Het meest voor de hand ligt: H. Bartling, ‘John Stuart Mill en zijne geschriften’, in: Bibliotheek van Moderne Theologie en Letterkunde (1875), Tweede Deel, 1-42 en 121-168. In dezelfde jaargang vindt men ook (pag. 69-86) een opstel van E. Snellen onder de titel: ‘De godsdienst der toekomst, volgens von Hartmann en Mill’. Later – zie pag. 67, voetnoot a (Bartling) en voetnoot b (Snellen) – verwijst Bavinck echter expliciet naar beide opstellen. 200 De verwijzing naar het werk van Kaler is later toegevoegd blijkens het feit dat de tekst doorloopt in de marge van het manuscript. Ik plaats de verwijzing daarom tussen vierkante haken. Bavinck schrijft: ‘Utilitarianismus’. 201 Bavinck schrijft dit gedeelte op pagina 83 (onder de kritiek op de positieve moraal) en noteert boven de tekst: ‘Bij volgende bladzijde’. Ik voeg de tekst, die zal zijn bedoeld als inleiding op het vervolg van het betoog over het utilisme, daarom in na de opsomming van literatuur en voor het betoog over het utilisme. 294 [Inter lineas] 1696. 202 John Toland (1670-1722). Het jaartal 1696 verwijst naar zijn eerste boek: Christianity not Mysterious: or, A Treatise Showing, That there is Nothing in the Gospel Contrary to Reason, Nor above it: And that no Christian Doctrine can be properly call’d A Mystery, London 1696. 295 [Inter lineas] 1713. 203 Anthony Collins (1676-1729). Het jaartal 1713 verwijst naar zijn hoofdwerk: A Discourse of Free-Thinking, Occasion’d by The Rise and Growth of a Sect call’d Free-Thinkers, London 1713. 204 Doorgehaald: ‘Chubbs’. 205 Matthew Tindal (1657-1733). Het jaartal 1730 heeft betrekking op zijn boek Christianity as Old as Creation: or The Gospel, A Republication of the Religion of Nature, London 1730. 206 Bavinck schrijft: ‘Chubbs’. Bedoeld is: Thomas Chubb (1697-1747). Het jaartal 1738 verwijst naar zijn hoofdwerk: The True Gospel of Jesus Christ Asserted, London 1738. 207 Richard Cumberland (1631-1718). Het jaartal 1671 heeft waarschijnlijk betrekking op zijn hoofdwerk, dat echter niet in 1671 maar in 1672 verscheen: De Legibus Naturae. Disquisitio Philosophica, In qua Earum Forma, summa Capita, Ordo, Promulgatio, & Obligatio è rerum Natura investigantur [...], Londini 1672. Ik laat het door Bavinck genoteerde jaartal 1671 staan. 208 Ralph Cudworth (1617-1688). Het jaartal 1678 verwijst waarschijnlijk naar zijn hoofdwerk, dat echter niet in 1678, maar in 1679 verscheen: The True Intellectual System of the Universe: The First Part; wherein, All the Reason and Philosophy of Atheism is Confuted; and Its Impossibility Demonstrated, London 1679. Ik laat het door Bavinck genoteerde jaartal 1678 staan. 296 [Inter lineas] het goede is ’t geschikte fitness. 297 [Inter lineas] het goede is ’t schone, zin ervoor is aangeboren. 298 [In margine] Friedrich Jodl, Geschichte der Ethik in der neueren Philosophie, I. Band. Bis zum Ende des 18. Jahrhunderts; mit einer Einleitung über die antike und christliche Ethik, Stuttgart 1882, 185v.; II. Band. Kant und die Ethik im 19. Jahrhundert, Stuttgart 1889, 432v. 209 Bavinck noteert in de marge slechts: ‘Jodl I 185f. II 432f.’. Het gaat om het in de voetnoot aangegeven werk van Friedrich Jodl. 299 [In margine] In Engeland praktisch, nuchter, nominal[istisch]. In [de] Middeleeuwen al Duns Scotus. Nieuwere filosofie (Bacon, Locke, Hume) geen aangeboren ideeën, empirie, alles van buiten. Hobbes dus: mens van nature egoist, utilist, bedwongen door [de] staat. Dit util[istisch] principe ook bij anderen. En dan als geniale gedachte bij Bentham enz. Dan werd de vraag: hoe het zedelijke te verklaren? Door associatie, (Hartley bij Friedrich Jodl, Geschichte der Ethik in der neueren Philosophie, I. Band, 198), staat (Hobbes), opvoeding enz., overerving. 300 M. Guyau, La Morale Anglaise Contemporaine. Morale de l’Utilité et de l’Évolution, Paris 1879, 4[v]. 301 [In margine] Bentham praktisch, kritiseerde en revolutioniseerde met [een] abstract idee van geluk (evenals intuïtionisten, rationalisten met [de] rede de werkelijkheid[)]. Zonder historische zin (Friedrich Jodl, Geschichte der Ethik in der neueren Philosophie, II. Band, 435v.). 302 [In margine] 1733-1804, ontdekker der zuurstof (1774). 303 [In margine] De uitdrukking ook al bij anderen, bijvoorbeeld bij Cumberland, Hutcheson (Friedrich Jodl, Geschichte der Ethik in der neueren Philosophie, II. Band, 601). 210 Εὕρηκα: ik heb het gevonden! Uitroep toegeschreven aan Archimedes. 304 [Inter lineas] dus geheel sensualistisch evenals Epicurus, Helvétius, e.a. 305 [Inter lineas] Nuttig is, wat het geluk, genot bevordert. 306 M. Guyau, La Morale Anglaise Contemporaine, 7. 211 L’agréable est utile par cela même: het aangename is nuttig door dat zelf (door zichzelf). 307 [Inter lineas] Bentham is deontoloog, ontkent die a-prioristische beginselen. 212 Choses fictives: fictieve zaken. 308 M. Guyau, La Morale Anglaise Contemporaine, 11. 213 Wat maximise les plaisir et minimise les peines: wat het plezier maximaliseert en het leed minimaliseert. 214 Bavinck schreef eerst: ‘dat’, haalde het door en verving het door: ‘berekening’. 215 Opoffering d’un bien présent à un bien à venir: opoffering van een aanwezig goed voor een toekomstig goed. Bavincks bron is: M. Guyau, La Morale Anglaise Contemporaine. Morale de l’Utilité et de l’Évolution, Paris 1879, 11. 309 [Inter lineas] ἀχώριστον τῆς ἡδονῆς ἡ ἀρετή (Epicurus). 216 Ἀχώριστον τῆς ἡδονῆς ἡ ἀρετή: de deugd is niet gescheiden van het genot. Bavincks bron is: M. Guyau, La Morale Anglaise Contemporaine, 13. 310 [Inter lineas] ἀδικία οὐ καθ᾽ ἑαυτὴν κακόν (Epicurus). 217 Ἀδικία οὐ καθ᾽ ἑαυτὴν κακόν: onrecht(matigheid) is niet op zichzelf slecht/verkeerd. Bavincks bron is: M. Guyau, La Morale Anglaise Contemporaine, 14. 311 [Inter lineas] [Dat moet Bentham wel zeggen, want anders zocht men dat plezier dat geen deugd is]. 312 [Inter lineas] geluk is er niet zonder sympathie, liefde van en daarom ook tot anderen. Wij moeten liefde bewijzen om ze te ontvangen; en toch belangeloos ze tonen, om niet teleurgesteld te worden. 313 [Inter lineas] is egoïst – dat is het uitgangspunt. 314 [Inter lineas] Sociale deugd is opoffering van eigen geluk om, in dienst van anderen, des te meer geluk terug te ontvangen. 218 La maximisation du bonheur: de maximalisatie van het geluk. Bavincks bron is: M. Guyau, La Morale Anglaise Contemporaine, 23. 315 [Inter lineas] Mening daarover loopt zeer uiteen. 219 Vgl. noot 27. 316 [Inter lineas] maakt nu een tarief van de deugden. 317 [Inter lineas] ziekte. 318 [Inter lineas] het genot is dus veel te duur gekocht. 319 [Inter lineas] op opmaken van de balans. 320 [Inter lineas] het klassificeren der genietingen, bepalen van hun waarde. 321 [Inter lineas] vooral: prudence et bienveillance = plichten jegens zichzelf en anderen. 220 Prudence et bienveillance: voorzichtigheid en welwillendheid. 322 [Inter lineas] Wat alles ficties zijn. Natuurwet, -recht is er niet. Alleen is er gevoel van smart en vreugde. 323 [Inter lineas] wetgever is een médecin moral, moet [de] balans opmaken van kwalen en geneesmiddelen, hij moet een thermomètre moral opmaken van der mensen sensations, een pathologie morale. 221 Médecin moral: morele arts; thermomètre moral: morele thermometer; sensations: indrukken/gevoelens; pathologie morale: morele pathologie. Bavincks bron is: M. Guyau, La Morale Anglaise Contemporaine, 43v. 324 [Inter lineas] Verkeerd is de regel: les mêmes peines pour les mêmes délits. 222 Les mêmes peines pour les mêmes délits: dezelfde straffen voor dezelfde delicten/vergrijpen. Bavincks bron is: M. Guyau, La Morale Anglaise Contemporaine, 47. 223 Subsistance, abondance, egalité, sûreté: (levens)onderhoud, overvloed, gelijkheid, veiligheid. Bavincks bron is: M. Guyau, La Morale Anglaise Contemporaine, 53. 224 Waarschijnlijk bedoelt Bavinck hier niet Richard Owen, maar Robert Owen (1771-1858). Bavincks bron is waarschijnlijk: M. Guyau, La Morale Anglaise Contemporaine, 64-72. In dit hoofdstuk, onder de titel ‘Owen, Mackintosh, James Mill’ vindt men geen voornaam van Owen en Mackintosh. 325 [In margine] Owen bracht dan ook hervormingen tot stand, eerst in zijn fabriek te New Lanark, later in Europa en Amerika. 326 [Inter lineas] geboren 1806. 327 [In margine] Streng opgevoed, vroeg geleerd, zonder godsdienst. Werd door [het] lezen van [de] geschiedenis van [de] Fr[anse] omw[enteling] democraat, door [het] lezen van Bentham ‘utilitarian’; 1822 dit woord het eerst door hem gebruikt. 225 Bavincks bron voor de opmerkingen in de marge is: H. Bartling, ‘John Stuart Mill en zijne geschriften’, in: Bibliotheek van Moderne Theologie en Letterkunde (1875), Tweede Deel, 1v. (de opmerking over het lezen van de geschiedenis van de Franse omwenteling vindt men op pag. 31). 328 [In margine] Over Mills werken: [B.H.C.K.] van der Wijck, ‘John Stuart Mill’, in: De Gids 37 (1873), Vierde Deel, 1-57. Over zijn logica: A. Pierson, ‘Mill’s logika (Een populair overzicht)’, in: De tijdspiegel 31 (1874), 277-327. Over zijn boek over Hamilton: [B.H.C.K.] van der Wijck, ‘Ik en niet-ik’, in: De Gids 30 (1866), Eerste Deel, 209-240; zijn [Principles of] Political Economy werd [in het] Hollands vertaald door Mr. J. Oppenheim; zijn Utilitarianism (1863) door J. Versluijs, 1875. Zie Mannen van Beteekenis. 226 Bavinck noteert de eerste verwijzing als: ‘Over Mills werken Gids 1873. n^o 10’; de tweede verwijzing als: ‘over zijn logika, Pierson in Tijdspiegel juli 1874; de derde verwijzing als: ‘over zijn boek over Hamilton Gids febr ’66’. De vertaling door Oppenheim betreft: J. Stuart Mill’s Staathuishoudkunde, door Mr. Jacques Oppenheim, Eerste-Tweede Deel, Groningen 1875-1876. De vertaling door Versluijs betreft: J. Stuart Mill, Utilisme, Groningen 1875. Met ‘Mannen van beteekenis’ doelt Bavinck op: ‘Stuart Mill’, in: Mannen van Beteekenis in onze dagen, Deel 4, Aflevering 7, 191-227. 227 Bavincks aanduiding van Mill’s Collected Works roept vragen op. De uitgave kan niet – het gaat volgens Bavinck om een uitgave uit 1873 – zijn verzorgd door ‘Sir W. Hamilton’. De Schotse filosoof William Hamilton leefde van 1788-1856. Mogelijk is bedoeld een in uniforme banden uitgegeven serie, die bestaat uit de volgende delen: John Stuart Mill, Autobiography, London 1873; id., The Positive Philosophy of Auguste Comte, New York 1873; id., Considerations on Representative Government, New York 1873; id., An Examination of Sir William Hamilton’s Philosophy, and of the Principal Philosophical Questions Discussed in his Writings, Vol. I-II, New York 1873-1874; id., Three Essays on Religion, New York 1874; id., Dissertations and Discussions: Political, Philosophical, and Historical, Vol. I-V, New York 1874-1875; id., On Liberty. The Subjection of Women, New York 1879. Tevens werd in deze boeken reclame gemaakt voor een goedkope editie van: John Stuart Mill, Principles of Political Economy with some of their Applications to Social Philosophy, Vol. I-II, New York 1874; en voor: Herbert Spencer, Henry Fawcett, Frederic Harrison, a.o., John Stuart Mill. His Life and Works, New York 1873. 228 John Stuart Mill, Gesammelte Werke, Autorisirte Uebersetzung unter Redaction von Theodor Gomperz, Erster-Zwölfter Band, Leipzig 1869-1880. 329 [Inter lineas] Van 1800-1840 werd er weinig aan filosofie gedaan. Engelands naam berustte op zijn kanalen, dokken, spoorwegen. 330 [Inter lineas] 1843, 8 uitg. Onderzoek der wijsbegeerte van Hamilton 1855. 229 Bavinck doelt op: John Stuart Mill, A System of Logic, Ratiocinative and Inductive. Being a Connected View of the Principles of Evidence, and the Methods of Scientific Investigation, Vol. I-II, London 1843. De verwijzing in de voetnoot: ‘Onderzoek der wijsbegeerte van Hamilton 1855’ is niet helder. Mogelijk is bedoeld het in 1865 verschenen werk van Stuart Mill: An Examination of Sir William Hamilton’s Philosophy, and of The Principal Philosophical Questions Discussed in His Writings, London 1865. 230 Het gebruik van de Duitse term ‘Folgerung’ brengt aan het licht, dat Bavinck zich hier baseert op: Berhard Pünjer, ‘Der Positivismus in der neueren Philosophie. II. Englische Philosophen. 1. Stuart Mill’, in: Jahrbücher für protestantische Theologie 4 (1878), 244v. 331 [In margine] Mill sloot zich aan bij de empirische school, bestudeerde Th. Brown, en was de eerste die zich openlijk als volgeling van Comte, als positivist uitgaf, acht ook eindoorzaken en natuur der dingen onkenbaar. 231 Principii petitio: het aanvoeren als bewijsgrond van datgene, wat zelf eerst bewezen moet worden (cirkelredenering). Bavincks bron is: Berhard Pünjer, ‘Der Positivismus in der neueren Philosophie. II. Englische Philosophen. 1. Stuart Mill’, 246 (maar draait de volgorde van de twee woorden om). 232 Ook het voorbeeld ontleent Bavinck aan: Berhard Pünjer, ‘Der Positivismus in der neueren Philosophie. II. Englische Philosophen. 1. Stuart Mill’, 246. 332 [In margine] H. Bartling, ‘John Stuart Mill en zijne geschriften’, in: Bibliotheek van Moderne Theologie en Letterkunde (1875), Tweede Deel, 134v. De causaliteitswet is a priori; de causaliteit die de natuursamenhang ons thans leert kennen, is natuurlijk empirisch gevonden. 333 [In margine] Tegen Hamilton, die noodzakelijke waarheden aannam, betoogde Mill, dat wij geen intuïtie van God hebben. [In margine] Over Mills idee van godsdienst cf. E. Snellen, ‘De godsdienst der toekomst volgens Von Hartmann en Mill’, in: Bibliotheek van Moderne Theologie en Letterkunde (1875), Tweede Deel, 80v: godsdienst is niet waard in stand te blijven, geeft geen nut. Enige godsdienst is die of Humanity = het idealiseren van ons aardse leven. Bewijzen voor Gods bestaan zijn onvoldoende. Almacht kan God niet toegeschreven, want Hij gebruikt middelen; evenmin alwetendheid, liefde. Al het supranaturele in natuurlijke en bovennatuurlijke godsdienst moet weg. 233 Ideae innatae: aangeboren ideeën. 334 Cf. Pünjer. 234 De aanduiding ‘cf. Pünjer’ heeft betrekking op het in noot 230 genoemde opstel. 235 Later in het betoog volgen een punt 2 en een punt 3. Bavinck geeft niet aan waar punt 1 begint. Dit is de meest logische plaats. 335 [Inter lineas] Zie Mills: Utilitarianism 336 [Inter lineas] en: Vrijheid. 337 [Inter lineas] rationele. 338 [Inter lineas] experimentele. 339 [In margine] Mill onderscheidt a) fatalisme, predestinatie, onafhankelijkheid van ons karakter en onze wil; b) handelingen bepaald door karakter en karakter door het milieu zonder onze wil; c) handelingen bepaald door karakter, en dit door wil, en deze door milieu. 340 [Inter lineas] en ook van het ware, het schone. 236 De woorden ‘en wil en kan niets anders wensen en willen’ zijn door Bavinck tussen de regels genoteerd; met een haakje geeft hij aan waar ze moeten worden ingevoegd. 341 [Inter lineas] het individu is nu eenmaal ingegroeid in de maatschappij, kan zich zonder deze niet denken. 342 [Inter lineas] want soms strijd [tussen] eigen en anderer belangen. 237 De woorden ‘Maar Mill neemt er hier de psychologie bij: altijd hoeft niet. Want’ zijn door Bavinck tussen de regels genoteerd; met een haakje geeft hij aan waar ze moeten worden ingevoegd. 238 De woorden ‘bewustzijn van eenheid met anderen, subjectieve eenheid’ zijn door Bavinck tussen de regels genoteerd; met een haakje geeft hij aan waar ze moeten worden ingevoegd. 239 De woorden ‘uit vrees voor de straf geboren’ zijn door Bavinck tussen de regels genoteerd; met een haakje geeft hij aan waar ze moeten worden ingevoegd. 240 De woorden ‘door associatie, niet als ideae innatae maar als natural’ zijn door Bavinck tussen de regels genoteerd; met een haakje geeft hij aan waar ze moeten worden ingevoegd. 343 [Inter lineas] Niet eigen, maar het geluk der mensheid is doel. 241 De passage tussen haakjes is door Bavinck tussen de regels genoteerd; met een haakje geeft hij aan waar ze moeten worden ingevoegd. 344 [In margine] [Als] determinist neemt Mill toch een zekere vrijheid aan; [als] inductief moralist neemt hij toch nog aan een zeker (verworven) geweten; en zo ook hier een zekere deugd, ofschoon hij utilist is. Mill gaat van [het]zelfde beginsel uit als Bentham, maar bemiddelt halverwege toch met de intuïtieve school. Vrijheid, geweten, deugd zijn niet van huis uit aangeboren, maar toch natuurlijk, in ons ingroeiende. 345 [Inter lineas] en moet belangeloos om zichzelf begeerd. 346 [Inter lineas] (gelijk [de] intuïtieve school beweert). 347 [Inter lineas] Deugd wordt dan allengs een element van het geluk. 348 [Inter lineas] was toch iets kwantitatiefs, kon berekend. 349 [Inter lineas] aan het ene genot boven het andere. 350 [In margine] = door de meerderheid! (cf. Locke, die ook [de] sanctie der zedenwet zocht in de openbare mening). 351 [Inter lineas] Beter is het een homme mécontant, dan een cochon satisfait te zijn. 242 Homme mécontant: ontevreden mens; cochon satisfait: tevreden varken; Bavincks bron is: M. Guyau, La Morale Anglaise Contemporaine, 96. 352 [In margine] = immanente waarde. 243 La dignité: de waardigheid; la noblesse de caractère: adel/verhevenheid van karakter; Bavincks bron is: M. Guyau, La Morale Anglaise Contemporaine, 98. 353 [In margine] Altemaal mogelijk door de associatie. Ik wens altijd mijn geluk. Maar daaraan associeert zich dat van anderen. De associatie van geluk produceert in mij de moral faculty. De associatie van de middelen tot geluk produceert in mij de plicht, de deugd. De kwaliteit der plaisirs bewerkt dignity. 354 [In margine] Niet door gebod Gods, kategorische imperatief. Het goede moet niet uit vrees maar uit natuur geschieden. Bentham en Helvétius zeiden: er zijn slechts uitwendige sancties of verplichtingen: gebod Gods, vrees voor straf, etc. Maar Mill laat ook als sanctie gelden de stem van het geweten; en ziet in dat verplichtende de essentie van het geweten (dat is intuïtieve school!). 355 [Inter lineas] van sympathie, liefde, vrees. 244 Qualité, vertu, conscience, responsabilité, mérite, dignité, noblesse: kwaliteit, deugd, geweten, verantwoordelijkheid, verdienstelijkheid, waardigheid, verhevenheid. Bavincks bron is: M. Guyau, La Morale Anglaise Contemporaine, 112. 245 Bavincks bron voor wat volgt is: M. Guyau, La Morale Anglaise Contemporaine, 127v. 246 De laatste twee zinnen – ‘Zij is iets verplichts ... of te wreken’ – zijn door Bavinck tussen de regels genoteerd; met een haakje geeft hij aan waar ze moeten worden ingevoegd. 356 [In margine] Gerechtigheid wordt dus afgeleid uit de wraakzucht. 247 De woorden tussen gedachtestreepjes zijn door Bavinck tussen de regels genoteerd; met een haakje geeft hij aan waar ze moeten worden ingevoegd. 357 [Inter lineas] en straft nutshalve wie dat niet doet. 248 Bavinck schreef eerst: ‘Maar wat dat is, doet mij alleen het utilisme kennen’. Tussen de regels voegt hij de worden ‘recht en onrecht is’ toe, en geeft met een haakje hij aan waar deze moeten worden ingevoegd. Ik schrap eenmaal ‘is’ om er een lopende zin van te maken. 358 [Inter lineas] en ons de deugd verschaffen. 249 Bavincks bron voor wat volgt is: M. Guyau, La Morale Anglaise Contemporaine, 133-150. 359 [In margine] An Analysis of the Influence of the Natural Religion on the Temporal Happiness of Man (1832) onder [het] pseudoniem van Philip Beauchamp. 250 De door Bavinck in de marge genoteerde bibliografische gegeven kloppen niet geheel. Ik heb onder ogen gehad: Philip Beauchamp, Analysis of the Influence of Natural Religion on the Temporal Happiness of Mankind, London 1822. Het jaartal 1832 ontleent Bavinck aan: M. Guyau, La Morale Anglaise Contemporaine, 135, noot 1. Het woord ‘Man’ in plaats van ‘Mankind’ is waarschijnlijk een gevolg van slordigheid. Guyau vermeldt namelijk wel de correcte titel. 251 Deze zin is door Bavinck in de marge genoteerd; met een haakje geeft hij aan waar de zin moet worden ingevoegd. 360 [Inter lineas] filosofie professor te Aberdeen. 361 [In margine] (cf. na Darwin, later!) 252 Zie later in deze uitgave pag. 76. 362 [In margine] Friedrich Ueberweg, Grundriss der Geschichte der Philosophie, Dritter Theil, Zweiter Band, Berlin 1897⁸, 399. 363 [Inter lineas] 1855, 1894⁴. 364 [Inter lineas] 1859, 1865². 365 [Inter lineas] 1868. 366 [Inter lineas] Geest en lichaam (18[74]), Mind and Body (1873). 253 Bavinck noteert: ‘Geest en lichaam 1870’. Het boek – Alex. Bain, Geest en lichaam, bewerkt door C.H. Eshuys – verscheen te ’s Hage 1874. 367 Friedrich Ueberweg, Grundriss der Geschichte der Philosophie, Dritter Theil, Berlin 1880⁵, 419. 254 Bavinck schrijft: ‘Gothe’ en zinspeelt op: G.H. Lewes, The Life and Works of Goethe: with Sketches of his Age and Contemporaries, from Published and Unpublished Sources, Vol. I-II, London 1855. 255 George Eliot, pseudoniem van Mary Ann Evans (1819-1880), Engels schrijfster. Ze woonden overigens samen zonder getrouwd te zijn. 368 [In margine] Friedrich Ueberweg, Grundriss der Geschichte der Philosophie, Dritter Theil, Zweiter Band, Berlin 1897⁸, 401; F.H. Hayward, The Ethical Philosophy of Sidgwick. Nine Essays, Critical and Expository, London: Sonnenschein 19[01], 4 sh. 6 d. 256 Bavinck noteert 1902 als jaar van uitgifte van het boek van Hayward. Het verscheen een jaar eerder: 1901. 369 [Inter lineas] 1884³. 257 De woorden ‘als bij Bentham, maar universalistisch hedonisme’ zijn door Bavinck tussen de regels genoteerd; met een haakje geeft hij aan waar ze moeten worden ingevoegd. 258 Dieu utilitaire: een utilitaire God (een gebruiksgod). 259 Bavinck schreef eerst: ‘het moreele bewijs’, maar corrigeerde dit tot: ‘het utiliteitsbewijs’. 260 Bavincks bron is: A. Vinet, ‘Critique de l’Utilitarisme’, in: A. Vinet, Mélanges. Philosophie Morale et Morale Religieuse. Études Littéraires et Notices Biographiques. Fragments Inédits et Pensées, Paris 1869, 52: ‘La morale est l’arithmétique du bonheur’. 370 [Inter lineas] het is nut dat een sterve voor allen! 261 Bavincks bron is: Paul Janet, La Morale, Paris 1874, 16vv.

Please send all questions and comments to Dmytro (Dima) Bintsarovskyi:
dbintsarovskyi@tukampen.nl

C. Het utilisme