B. Het positivisme

Literatuur^114/151/115

– Auguste Comte, Cours de Philosophie Positive, Paris 1839, 2^e editie 1861-1864 (zes delen). Littré bezorgt sedert 1867 [een] complete uitgave van Comte’s werken.

– É. Littré, Auguste Comte et la Philosophie Positive, Paris 1863 (biografie van Comte).

– É. Littré, Analyse Raisonnée du Cours de Philosophie Positive, Utrecht 1845.

– J. Stuart Mill, Auguste Comte et le Positivisme, traduit de l’Anglais par M. le Dr G. Clemenceau, Paris 1868.

– André Poëy, Le Positivisme, Paris 1876 (4 fr. 50).

– [A.] Clavel, La Morale Positive, Paris: Germer Baillière 1873 (gl. 1,65).

– André Poëy, M. Littré et Auguste Comte, Paris 1879 (3 fr. 50).

– [J.-F.E.] Robinet, La Philosophie Positive. Auguste Comte & Pierre Laffitte, Paris s.a.

– J. L’Ange Huet, De methode der positieve filosofie volgens Auguste Comte, Leiden 1866.

– J. L’Ange Huet, Nieuwe oplossing van een oud vraagstuk. De methode van het positivisme toegepast op het begrip van oorzaak-en-gevolg, Leiden 1872.

– Auguste Comte, Algemeene grondslagen der stellige wijsbegeerte, ’s Gravenhage 1846 (de twee eerste lessen van Comte’s werk).

– M. Guizot, Méditations sur la Religion Chrétienne, Deuzième Série. Méditations sur l’État Actuel de la Religion Chrétienne, Paris/Leipzig 1866, 2[49]v.¹¹⁶

– Chr. Ernst Luthardt, Voordrachten over de christelijke moraal, Naar den 2^den druk uit het Hoogduitsch vertaald door dr. J. Riemens, Utrecht 1877, 10, 222v.¹¹⁷

– Ernest Naville, Onze Hemelsche Vader. Eene getuigenis tegen het ongeloof 67 onzer dagen, naar het manuscript uit het Fransch vertaald door I.H.C. Basting, ’s Gravenhage 1865, 193[v].

– Paul Janet, La Morale, Paris 1874, 397[v].

– Friedrich Albert Lange, Geschichte des Materialismus und Kritik seiner Bedeutung in der Gegenwart, Besorgt und mit biographischem Vorwort versehen von Hermann Cohen, Iserlohn 1882⁴, 789[v].

– A. Pierson, Rigting en leven, I, Haarlem 1863, [80v].¹¹⁸

– F.D. Maurice, Social Morality. Twenty-One Lectures Delivered in The University of Cambridge, London 1872², 355-370.¹¹⁹

– Bernhard Pünjer, ‘Der Positivismus in der neueren Philosophie. I. Auguste Comte und die positive Philosophie’ in: Jahrbücher für protestantische Theologie 4 (1878), 79-121.

– [Bernhard] Pünjer, ‘August Comte’s „Religion der Menschheit“’, in: Jahrbücher für protestantische Theologie 8 (1882), 385-404.

– E. Vacherot, ‘Les Trois États de l’Esprit humain’, in: Revue des Deux Mondes, Troisième Période, Tome 40 (Juillet-Août 1880), 856-892.

68 – C.W. Opzoomer, De weg der wetenschap. Een handboek der logica, Leiden en Amsterdam 1851, 48v.

[– O. Zöckler, ‘Positivismus’, in: PRE², Zwölfter Band, 138-142.

– Hermann Gruber S.J., Der Positivismus vom Tode August Comte’s bis auf unsere Tage (1857-1891), Freiburg im Breisgau 1891 (M. 2,60).

– Hermann Gruber S.J., August Comte, der Begründer des Positivismus, Freiburg im Breisgau 1889 (M. 2).

– Alexis Schleimer, Der Positivismus. Eine kritische Studie, dissertatie Leipzig: Fock 1891 (80 pf.).

– Émile Faguet, ‘Auguste Comte. I. Ses Idées Générales et sa Méthode’ en ‘Auguste Comte. II. Sa Morale et sa Religion’, in: Revue des Deux Mondes, Quatrième Période, Tome 130 (Juillet-Août 1895), 296-319 en 534-559.¹²⁰

– Paul Dupuy (Bordeau), Le Positivisme d’Auguste Comte, Paris: Alcan 19[11], 7,50 fr., beschouwt Comte als niet normaal, niet origineel.¹²¹]

Oorsprong der filos[ofie van het] positivisme. De Franse filosofie in het laatst der vorige en in het begin dezer eeuw was sensualistisch, stond onder de invloed der richting van Condillac (1715-1780), die als Locke alles afleidt uit zinnelijke waarneming.¹⁵² Zo Cabanis (1757-1808), Destutt de Tracy (1754-1836); deze laatste was hoofd der ideologische richting, welke de na de revolutie weer veldwinnende godsdienstige en zedelijke waarheden in overeenstemming zoekt te brengen met het sensualistisch materialistisch beginsel. Maar het sensualisme kon niet bevredigen. Reactie kwam ertegen van twee zijden: van de theologische school: De Bonald (1754- 69 1840), Lamennais (1782-1854), Joseph de Maistre (1753-1821) – allen streng katholiek, de laatste ultramontaan. En van de psychologische school, welke, onafhankelijk van elke theologie in de psychologie de principia der filosofie zoekt. Ze heet ook eclectische of spiritualistische school. Tot haar behoren vooral: Royer-Collard (1763-1845), die de Schotse filosofie van Reid, etc., in Frankrijk invoerde, Maine de Biran (1766-1824), Victor Cousin (1792-1867), die meende een middelweg tussen idealisme en sensualisme te vinden in het uitgaan van de psychologie. Théodore Jouffroy (1796-1842) evenzo.

Tegen deze cousinse, eclectische, psychologische filosofie werd gestreden door Lamennais, die van de rooms-katholieke kerk afviel en door Auguste Comte.¹⁵³ Geboren 1798 te Montpellier, studeerde te Parijs op [een] polytechnische school, stelde en ondertekende een soort van doodverklaring aan een der onderwijzers, werd verwijderd en verloor de gunst der regering, kwam [in] 1816 weer naar Parijs, werd daar secretaris bij [een] particulier persoon, en leerde daar

kennen Saint-Simon,¹⁵⁴ de socialist, die gemeenschap wilde niet van goederen, eigendom (communisme) maar van opbrengst, nijverheid en huishouding,¹⁵⁵ wiens invloed A. Comte ondervond, zodat Comte ook de maatschappij zich voorstelde te hervormen. [In] 1825 scheidde Comte zich van Saint-Simon, onttrok zich aan de voortzetting [van] diens werk door zijn leerlingen, en begreep, dat eerst een wetenschappelijke grondslag moest [worden] gelegd en geregelde uiteenzetting der filosofische positie eerst nodig was. Daaraan begon Comte, lente 1826, werd echter na de tweede voordracht krankzinnig,¹⁵⁶ herstelde spoedig, zette het werk in 1828 voort. Het laatste¹⁵⁷ deel der filosofische positie verscheen [in] 1842.¹⁵⁸ Dit werk was volgens Comte slechts [een] inleiding op wat hijzelf zijn hoofdwerk noemde: Système de Politique Positive, welks eerste deel verscheen in 1851-1854. Vier delen, waarin hij, sedert 1845 onder invloed gekomen van de ongelukkige Madame Clotilde de Vaux, op onwetenschappelijke en zeer eerzuchtige (motto: qu’est-ce qu’une grande vie? Une pensée de la jeunesse exécutée par l’âge mûr, Alfred de Vigny)¹²² wijze zijn jongelingsideaal tracht te bereiken: hervormer der maatschappij te zijn. Littré en vijf jaar eerder reeds Mill willen van Comte na 1845 niets weten. Comte stierf [in] 1857, 5 september; sedert 1846 bezocht hij wekelijks eenmaal het graf van zijn vrouw, las dagelijks Thomas 70 a Kempis en Dante, deed [een] morgen- en avondgebed, leefde ascetisch en eenvoudig.

De school van Comte:¹²³ Littré (†2 juni 1881),^159/124 Eugène Véron,¹²⁵ Edgar Quinet,¹²⁶ H. Taine,¹²⁷ E. Renan;¹²⁸ in Engeland en Amerika: Buckle,¹²⁹ Lewes,¹³⁰ Leslie Stephe[n],¹³¹ J. Tyndall,¹³² Huxley,¹³³ J.W. Draper;¹³⁴ Stuart Mill, H. Spencer, Alexander Bain¹³⁵ onder zijn invloed; G. Eliot,¹³⁶ Harriet Martineau¹³⁷ (†1876). In Italië:^160/138 Villari,¹³⁹ Trezza,¹⁴⁰ Omboni,¹⁴¹ Quadri,¹⁴² etc.¹⁶¹

Positieve filosofie.

Het idealisme van Schelling etc. bevredigt niet meer. Alleen het zinlijk waarneembare wordt vertrouwd. Bovendien wordt gewanhoopt aan een einheitliche wereldbeschouwing. Men zoekt einzelne Erkenntnisse in bepaalde, positieve wetenschappen. Comte vat filosofie in andere zin als vroeger (= onderzoek naar de eerste principia van zijn en denken) blijkens [het] adjectief positief, vroeger alleen van bepaalde wetenschappen geldend. De positieve filosofie is volgens Comte noodwendig gevolg van de thans geldende arbeidsverdeling. Elk legt zich thans toe op [een] bepaald vak. Zo dreigt de eenheid en samenhang der wetenschap verloren te gaan. Daarom is er een aparte stand van geleerden (filosofen) nodig, die, niet 71 aan Einzelstudie doende, de algemene grondstellingen der verschillende Specialwissenschaften bewerken, verbinden, op elkaar terugvoeren (filosofie) en de verschillende wetenschappen zui­ver indelen (hiërarchie der wetenschappen).¹⁶²

Nu worden de wetenschappen door Comte allereerst verdeeld in: abstracte en concrete.¹⁶³ Gene, de algemene, hebben tot object de altijd dezelfde blijvende wetten, welke de verschijnselen beheersen. Elk begrip is min 72 of meer abstract, van de verschijnselen losgemaakt; en hoe algemener een begrip is hoe meer abstract het is.¹⁶⁴ De concrete, particuliere, descriptieve wetenschappen houden zich bezig met de bijzondere combinaties der voorkomende verschijnselen. Bijvoorbeeld fysica en chemie zijn abstracte wetenschappen, die hebben te onderzoeken, hoe, op welke voorwaarden etc. de lichamen zich verbinden en scheiden; evenzo

onderzoekt de fysiologie de wetten geheel in het algemeen. Maar de mineralogie, zoölogie, botanica zijn [een] concrete wetenschap, onderzoekt alleen de bestaande, bepaalde verschijnselen. Dus, [zo]als Comte zelf zegt, la science concrète se rapporte aux Être ou aux Objets, la science abstraite aux Événements.^165/143 Nu zijn de concrete wetenschappen veel langzamer (echter niet later begonnen) in haar ontwikkeling dan de abstracte; ze zijn nog geen sciences, alleen matériaux de science.^166/144 Wij hebben hier te doen met de abstracte wetenschappen. Deze moeten geclassificeerd, niet willekeurig, maar naar de inwendige samenhang. Comte rangschikt ze in klimmende reeks, zo, dat elke volgende wetenschap afhangt van de waarheden der voorafgegane wetenschap en die van haar zelve; elke volgende is dus meer bijzonder, heeft met meer saamgestelde verschijnselen te doen dan de voorafgaande, meer algemene.¹⁶⁷ Dus,

1. De mathematiek in arithmetica en algebra, die het alleen met getallen te doen hebben en anders niets onderstellen; en geometrie, welke het met de wetten der uitgebreide lichamen, en mechanica, die het met de wetten van evenwicht en beweging te doen heeft.

2. De astronomie, die slechts de toepassing is der mathematica op de hemellichamen en [wat de] wet der zwaartekracht eraan toevoegt.

3. De fysica, die 1 en 2 onderstelt, wijl [de] aarde invloed ondergaat van 73 beweging van zichzelf en de andere planeten, en zelve er weer eigen wetten in barologie, thermologie, akustik, optik en electrologie aan toevoegt.

4. De chemie hangt behalve van haar eigen vooral van al de

voorgaande wetten af, vooral van die der fysica, en daarin weer van die der warmte en elektriciteit.

5. De biologie kan eerst op grond van fysische en chemische wetten beoefend.

6. De sociologie heeft haar eigen wetten maar hangt toch af van de wetten der anorganische natuur en des organischen levens.

Dit is Comte’s indeling der wetenschappen. Deze wetenschappen worden nu volmaakter, en bereiden de philosophie positive voor, naarmate zij zelve meer positief worden. Wat is dat? In hare ontwikkeling doorloopt elke wetenschap drie fasen: de theologische, metafysische en positieve.^168/169/145

[De] theologische fase bestaat daarin, dat men de verschijnselen opvat als onderworpen aan een bovennatuurlijke wil, en daardoor, en niet dus door onveranderlijke wetten maar door willekeur geregeerd. Ongewone verschijnselen worden door ingrijpen van zulk een bovennatuurlijke macht verklaard. Men richt het onderzoek op de bewerkende en finale oorzaken en meent te verkrijgen absolute kennis. In deze theologische fase zijn weer momenten, graden: fetisjisme, polytheïsme en mono­theïsme. Het fetisjisme beschouwt^170/146 alle voorwerpen, individueel, bezield met een [aan] het onze analoog leven: ‘alles is (dan) God, behalve God zelf’ (Bossuet).¹⁴⁷ Het polytheïsme vat gelijksoortige verschijnselen in algemenere klassen saam, en stelt aan het hoofd daarvan een god, die er van buiten af op inwerkt en erover heerst. Het monotheïsme vat alle

verschijningen op als één geheel, wereld, en vat dienovereenkomstig alle goden saam in éne, die alles schiep en leidt naar zijn vrije wil.

74 De metafysische fase vormt de overgang, waarin heel haar voorbijgaande betekenis ligt, tussen de theologische en de positieve fase. Ze is een wijziging der theologische opvatting, stelt in de plaats van bovennatuurlijke goden (willen), abstracte krachten, welke zij reëel bestaan toekent in de dingen zelve; alles heeft dan een θρεπτική ψυχή, een drijvende kracht, een levensbeginsel, een inwonende kracht, een ‘natuur’, die het ding doet zijn wat het is en wezen moet, dus ergens naar tendeert.

[De] positieve fase onderscheidt zich van de beide vorige daarin, dat ze ‘verzichtet’ op het kennen van het wezen, noumenon, der dingen, van hun bewerkende en finale oorzaken; alleen het Phänomenon, wat inligt tussen bewerkende en finale oorzaak kan gekend; haar kennis is dus relatief, niet absoluut; ze vraagt niet naar het waarom en waartoe. Toch constateert ze ook niet alleen, maar tracht alles te herleiden tot algemene, onveranderlijke wetten, die ze tot zo weinig mogelijke tracht terug te brengen. Maar deze constateert ze dan slechts, verklaart ze niet. Zij herleidt bijvoorbeeld de algemene verschijningen van het universum tot de wet der zwaartekracht, en acht ze dan genoeg verklaard. De vraag: wat is gravitatie etc. is ijdel en onoplosbaar, wordt dus niet gedaan.

Waarom die niet mag of kan gedaan, beantwoordt Comte niet met beroep (als Kant) op de ontoereikendheid van ons kennen. Dat ligt bij Comte in iets anders, namelijk in zijn begrip van wetenschap.¹⁷¹ Weten is bij Comte geen weten om te weten, niet zonder interesse, maar is een weten om vooruit te weten. Elk weten heeft handelen ten doel; elk handelen onderstelt een weten. Een werken op de natuur is alleen mogelijk, als wij haar kennen, weten wat uit bepaalde oorzaken voortvloeit. Elk weten, dat niet een vooruit weten mogelijk maakt, is onnut. Science, d’où prévoyance; prévoyance, d’où action.^172/148 Daaruit volgt, dat alle vragen naar bewerkende en finale oorzaken als onnut moeten geweerd; alleen die verschijnselen hebben we te kennen, die 75 invloed en nut op de mensheid kunnen uitwerken.

Deze opeenvolging van theologische, metafysische en positieve beschouwing en de superioriteit der laatste tracht Comte te bewijzen langs tweeërlei weg: de fenomenale:¹⁷³ de theologische denkwijze is die van het kind, dat juist de onoplosbaarste vragen zich voorlegt, naar het wezen, oorzaak en doel der dingen; en de historische,¹⁷⁴ die in het vijfde en zesde deel van Comte’s philosophie positive door hem bewandeld wordt. Daarin tracht hij de opeenvolging dier drie fasen in de historie aan te tonen. Comte waardeert de theologische en metafysische denkwijzen

wel, vooral het katholicisme,¹⁷⁵ maar acht ze nu toch onvoldoende. De theologische denkwijze heerste tot ± [de] veertiende eeuw na Chr. Toen kwam de metafysische tot de negentiende eeuw, die de theologische door hare kritiek (veertiende – zestiende eeuw) omverwerpt, de katholieke kerk en de feudaalstaat aantastte; en door twee fasen heen: protestantse en deïstische, de positieve fase voorbereidt, welke ingeleid werd door de Franse Revolutie – Dit historisch bewijs valt niet door de opmerking, dat de theologische en metafysische [fase] toch nog tegelijk met de positieve voortduren. Want,

a. een in de hiërarchie der wetenschappen (zie boven) lagere wetenschap kan reeds in de metafysische of positieve periode verkeren, tegelijk ermee, dat een hogere in de theologische of metafysische nog verkeert. Er wordt bijvoorbeeld nog gebeden om regen, afwending van pest, succes in de oorlog, maar niet meer om de sterren terug te doen gaan. En de rekenkunde heeft eigenlijk nooit in de theologische periode verkeerd: er is zeker wel nooit gebeden, dat 2 x 2 = 5 zou zijn. De chemie werd positief eerst door Lavoisier,¹⁴⁹ de biologie door Bichat,¹⁵⁰ de sociologie door Comte zelf.¹⁷⁶

b. Evenmin als de opvolging van l’état cynégétique, l’état nomade et l’état agricole¹⁵¹ weerlegd wordt door de opmerking dat er nog jagers en nomaden zijn, evenmin de opvolging van Comte’s drie perioden door het feit, dat ze nog bestaan. Maar eerst heerste voornamelijk de theologische, toen de metafysische, nu de positieve beschouwing.¹⁷⁷

Comte’s grote verdienste in zijn eigen oog is nu, de ‘philosophie positive’ 76 gecreëerd te hebben. Zij onderstelt, dat alle Einzelwissenschaften gekomen zijn in de positieve periode, en wil nu al die speciale wetenschappen naar heur algemene wetten en we­der­kerige betrekkingen beschouwen; zij wil de waargenomen feiten saambinden; de Einzelwissenschaften tot ‘Abschluss bringen’, haar geven ‘sa constitution scientifique finale’,¹⁷⁸ haar saam doen begrijpen als ‘un corps de doctrine coordonné et cohérent’.^179/152 Vandaar dat Comte zoveel waarde hecht aan de systematisering aller bijzondere wetenschappen en aan de samenvatting van de algemene resultaten der po­sitieve Specialwetenschappen.¹⁸⁰

Nu moet de filosofie ener wetenschap zich bezighouden met de methode van onderzoek en met de bewijzen ener stelling. Over het eerste spreekt Comte zeer diep en juist.¹⁸¹ Het is echter volgens Mill, die zich vergist,¹⁵³ onjuist, dat Comte de studie der ‘oorzaken’ verwerpt. Hij verwerpt alleen de studie van die ‘laatste’ oorzaken (causae efficientes), die geen fenomena zijn, niet echter die van de fysische oorzaken die zich vertonen als oorzaak van iets anders. Het woord¹⁸² oorzaak verwerpt hij echter en spreekt alleen van lois de succession.^183/154 Maar over bewijzen spreekt Comte niet. Il ne fournit aucun critérium de vérité.^184/155

Over de resultaten der Einzelwissenschaften, mathematiek, astronomie, fysica, chemie, zie Pünjer.¹⁸⁵ Van meer gewicht voor ons is de

Biologie (fysiologie)¹⁸⁶ heeft te doen met het leven = de innerlijke dubbe- 77 le beweging van compositie en decompositie in een bepaald organisme in een bepaald mi­lieu; let even goed op de abnormale (monstruositeiten) als normale toestanden van een organisme. Ze rust geheel en al op de chemie; want de levensacten, voeding, se­cretie, etc., berusten op chemische wetten. Zij heeft te letten op a) de bouw en samenstelling der levende lichamen, b) hun classificatie, biologische hiërarchie, c) op de planten, d) de dieren, e) op verstand en gevoel, intellectuele en morele functies. Het laatste is voor ons van het meeste belang.

Gall (1758-1828),¹⁵⁶ arts in Wenen, ontdekker der schedelleer, die hij verbreidde door het houden van voorlezingen, vooral in Parijs, had deze biologie der intellectuele en morele functies, volgens Comte die hem volgt, het eerst positief gemaakt. De metafysica kan de intellectuele verschijnselen niet verklaren. De ‘inwendige waarneming’, de psychologie wordt door Comte geheel verworpen. Ze is een deel, tak van de fysiologie. We hebben de intellectuele ¹⁵⁷ verschijnselen alleen in anderen, niet door middel van inwendige waarneming in onszelve, waar te nemen. Elke geestelijke functie van de mens kan slechts bestudeerd worden in (betrekking tot) het orgaan, waardoor ze verricht wordt en in de resultaten die zij voortbrengt.

Dat is dus, de psychologie moet vervangen door de frenologie en door de ‘Naturgeschichte’ des mensen. In de frenologie neemt Comte over de verdeling der hersenen in drie gebieden: penchants¹⁸⁷ (hart), sentiments¹⁸⁸ (caractère) en intellect¹⁸⁹ (esprit); het laatste weer in organes de la méditation (reflexive) et ceux de l’observation (perceptieve).¹⁵⁸ Comte n’a rien fait pour la constitution de la méthode positive de la science mentale.^190/159

Sociologie¹⁹¹ onderzoekt de wetten der menselijke ‘Gesellschaft’. Vroeger leidde men deze af uit goddelijke geboden, of uit abstracte, reële ideeën; men leerde droit divin,¹⁶⁰ of een albeheersende ‘orde’; recht en moraal wer- 78 den theologisch-me­ta­fy­si­sch gegrond. Comte beschouwt het nu als zijn tweede grote verdienste, dat hij, behalve het creëren der positieve filosofie, ook de enige nog theologisch-metafysisch gebleven Einzelwissenschaft der sociologie in de positieve periode heeft doen overgaan. Ze wordt verdeeld in sociale Statik,¹⁹² welke de algemene voorwaarden der sociale Existenz in betrekking tot individu, familie, Gesellschaft bespreekt; en in sociale Dynamik, die de algemene wetten der sociale ontwikkeling beschouwt, de volgende sociale toestand verklaart uit de vorige, let op de invloeden van ras, klimaat, politische orde, etc.

Nu beschouwt Comte ook de revolutionaire, radicale, democratische, etc., partijen nog als staande met hun sociologie in de metafysische periode: immers, ze spreken nog van abstracte rechten van de mens, als redelijk, zedelijk wezen,

bijvoorbeeld van het recht van vrij onderzoek, gewetensvrijheid, welke volgens Comte er niet is;¹⁹³ deskundigen hebben in elk vak autoriteit;¹⁹⁴ zo ook het recht van gelijkheid,¹⁹⁵ de volkssoeverei- 79 niteit.¹⁹⁶ Er is immers geen ‘droit naturel’, geen absolute waarheid. De democratisch revolutionaire partij heeft dan ook bij Comte slechts waarde als instrument ter vernietiging der theologische en metafysische sociologie.¹⁹⁷

De sociale Statiek, volgens Mill¹⁹⁸ het zwakste deel in Comte’s werken, beschrijft hoe de mens heeft sociale en egoïstische neigingen¹⁹⁹ en is om in zijn behoeften te voorzien gedwongen tot gehate lichamelijke en moeilijke geestelijke arbeid. De familie is vooral bron der sociale neigingen. Het huwelijk is onherroepelijk. Geen echtscheiding. [De] vrouw zij de man onderworpen; geen emancipatie (Comte was met zijn vrouw in twist).²⁰⁰ Comte wil verder coöperatie der mensen door deling van arbeid en gemak,²⁰¹ een algemene, en voor de speciale beroepen voorbereidende educatie der jeugd, en bovendien een instelling, een college d’une autorité morale et intellectuelle,¹⁶¹ die de begrippen der mensen moet leiden, hun bewustzijn moet verhelderen; een ‘Pouvoir spirituel’,¹⁶² wie gezag toekomt in moraal en politiek, evenals de astronomen op hun gebied; positieve filosofen, die le gouvernement spirituel bezitten en volkomen onafhankelijk zijn van le gouvernement temporel.²⁰² Wat leidt tot een despotisme spirituel.²⁰³

De sociale Dynamiek. Er is in de mensheid op te merken een

ontwikkeling, vooruitgang, volmaking, bestaande in l’accroissement de nos attributs humains, comparativement à nos attributs animaux et purement organiques; dans le progrès de notre humanité vers son ascendant sur notre animalité.^204/163 Comte zegt: le développement intellectuel, wijl la partie intellectuelle de notre nature est la partie dirigeante^205/164 (H. Spencer bestrijdt dit, zegt: les sentiments regeren de wereld).²⁰⁶ En die ontwikkeling bestaat in allengs komen tot de positieve filosofie door drie fasen.²⁰⁷ Meest met Comte overeenkomend is Thomas Buckle (1822-1862),²⁰⁸ die echter de ontwikkeling uitsluitend in intellectueel opzicht laat gelden.²⁰⁹

Comte’s tweede periode.^210/211 In 1842 stierf zijn vrouw. In 1845 leerde 80 hij kennen Madame Clotilde de Vaux.^212/213 In zijn [Cours de] Philosophie Positive beloofde hij nog vier werken: sur la Politique, sur la Philosophie des Mathématiques, sur l’Éducation, sur l’Industrie. Slechts de eerste twee verschenen: Politieke Filosofie (1851-1854)¹⁶⁵ [en] Synthèse Subjective ou Traité de Philosophie Mathématique (1856).¹⁶⁶ Comte had onbegrensd zelfvertrouwen en eerzucht, wilde zijn hervormer der maatschappij, schildert in die werken de toekomstige toestand der mensheid, die, als gevolg der philosophie positive, zal zijn positieve religie. Deze is wezenlijk sociolatrie, rustend op de sociologie, die in sociocratie ons handelen, in de sociolatrie ons gevoel regelt. Ze rust op socialistische grondslag (Saint-Simon).

Het is een religie²¹⁴ zonder God.²¹⁵ Religie heeft tot noodwendige bestanddelen: geloof en liefde. Deze laatste werkt naar twee zijden, op het gevoel en het handelen. Religie bestaat dus uit drie momenten: dogma (denken), voelen (cultus) en levensordening (handelen). Deze drie momenten, vroeger gescheiden (in [de] Griek meer de Intelligenz, in Rome het handelen, in het Kathol[icisme] het gevoelen), zijn in de positieve religie één. Elk van die drie wordt door een bepaalde stand vertegenwoordigd: het weten door de filosofen, het handelen door de proletariërs, het gevoelen door de vrouwen. Alle drie moeten saamwerken. Maar de eersten meer in de tempels, de tweeden in de clubs, de derden in de salons. Algemeen 81 karakter van de toekomstige toestand is dus: l’amour pour principe, l’ordre pour base et le progrès pour but^216/167 = harmonie tussen denken, gevoelen en handelen. Ook in de positieve religie is een hoogste wezen, namelijk het menselijk geslacht in zijn geheel, in verleden en heden en toekomst, le Grand-Être,^217/168 saamgesteld uit oneindig vele individuen, in­be­grepen zelfs de dieren (trouwe honden).²¹⁸

Dogma. Dit moet in de positieve religie abstract, algemeen zijn. Ze zijn de wichtigste stellingen der abstracte wetenschappen (‘erste philosophie’), de algemene prin­cipia.²¹⁹

Cultus.²²⁰ De positieve religie heeft ook een cultus, die zich aansluit aan het gevoel.²²¹ Die cultus betreft de gestorven groten van ons geslacht (daarom drage elk kind de voornaam van zo iemand, ter herinnering) en de vrouwen,²²² als vertegenwoordigers der godin (déesse) Mensheid. Het voornaamste deel van de cultus is het gebed, bestaande in commémoration, herinne

ring¹⁶⁹ der mensheid in haar edelste representanten, en in effusion = das Ausströmenlassen alles Persönlichen und Egoistischen.¹⁷⁰ De gebeden moeten twee uur daags innemen, verdeeld in drieën: ’s morgen (geknield), ’s middags (kort), ’s avonds (tot men in slaap valt). Bij deze abstracte cultus komt in ieder gezin nog de concrete: verering van eigen voorouders.¹⁷¹ De positieve religie heeft negen sacramenten, voor 82 elke overgang des levens een, la présentation bij de geboorte, voorstelling aan de priester die hem de dienst des hoogsten wezens wijdt; l’initiation, als het kind op veertienjarige leeftijd overgaat tot het onderricht der priesters; l’admission, de eenentwintigjarige krijgt autorisatie, om vrij het hoogste wezen te dienen; la destination, de dertigjarige wordt ingewijd tot zijn beroep; le marriage, het passendst voor de man op achtentwintigjarige, voor de vrouw op eenentwintigjarige leeftijd; na vijfendertig respectievelijk achtentwintig jaar mag niet meer gehuwd. Bij voortgaande volmaking zal de geslachtsomgang ophouden; de vrouwen zullen ‘bloss durch die Konzentration der Gedanken Kinder erzeugen’;¹⁷² la maturité duidt voor de man op tweeënveertigjarige leeftijd aan de volledige rijpheid van de dienaar der mensheid; la retraite, op drieënzestigjarige leeftijd trekt de dienaar zich terug, behoudt slechts [een] adviserende stem; la transformation bij de dood, overgang van objectieve in subjectieve toestand (want individuele onsterfelijkheid is er niet); l’incorporation van de dode (zeven jaar na de dood) in het hoogste wezen, zijn glorificatie. Publieke cultus: het positieve zonnejaar is verdeeld in dertien maanden, elk van vier weken,²²³ met de

ene overblijvende dag aan het einde des jaars. In de eerste zes maanden wordt de mensheid vereerd en de betrekkingen: huwelijk, vaderschap, etc. In de drie volgende [maanden] de drie fasen van fetisjisme, polytheïsme, monotheïsme. In de vier laatste: de gewichtigste organen van het hoogste wezen: vrouwen, priesters, patriciërs en proletariërs. Elke maand zijn er vier openlijke feesten, gewijd aan grote mannen, etc. Alles dient om de liefde tot God te vervangen door die tot de mensheid.

Inrichting van de nieuwe staat. De geestelijke, zedelijke ontwikkeling, de opvoeding is tot veertien jaar taak der moeder. Daarna taak der Priesterschap, de Pouvoir Spirituel. Bij elke school zijn zeven priesters en drie vicarissen, allen vrij van materiële zorg, allen staande onder le Grand-Prêtre (A. Comte) die woont in Parijs en zeven assistenten heeft, een in Italië, Spanje, Engeland, Duitsland en drie voor de koloniën. De opvoe- 83 ding door priesters duurt van [het] veertiende tot eenentwintigste jaar; twee jaar voor mathesis en astronomie; vijf jaar voor fysica en chemie; een jaar voor sociologie; een jaar voor moraal. In het huisgezin vormt de vrouw de pouvoir spirituel, moet daarom door de man onderhouden, mag zelf niet werken. Geen echtscheiding, dan in geval een der twee tot een onterende straf is veroordeeld (Madame de Vaux).²²⁴ Geen tweede huwelijk; niet de wet, maar de moraal moet dat afkeuren.

Naast de Pouvoir Spirituel bestaat een Pouvoir Temporel, gevormd door de rijken, de patriciërs die niet ledig mogen zijn, maar allen moeten arbeiden, de arbeid regelen. De rijkdom zij in

weinige handen. Elke rijke beschouwe zich als fonctionnaire public. De rijkdom is eigenlijk eigendom der société, mag dus niet verkwist of voor eigen nut aangewend. Elke rijke benoemt zijn eigen opvolger, niet bepaald zijn zoon.²²⁵ Deze patriciërs zijn in elke staat onderworpen aan een triumviraat, drie bankiers (voor Binnen-, Buitenlandse Zaken en Financiën), welke dictatoren zijn en telkens door hunne voorgangers worden benoemd.²²⁶ Comte wil niets weten van volksvertegenwoordiging. Enige macht tegenover dat triumviraat bestaat in de Pouvoir Spirituel en in de vrijheid van spreken.²²⁷

Deze drie met de Hogepriester regeren alles, moeten zorgen dat alles gericht zij op ‘le bien général’. Het verstand heeft dat alleen ten doel. Al wat we zijn en hebben, moeten we besteden in dienst der mensheid. Het egoïsme moet voor het altruïsme wijken. De hoofdregel is: vivre pour autrui: Amem te plus quam me, nec me nisi propter te, moet door de mensheid door ons gezegd.¹⁷³ Persoonlijke neigingen moeten onderdrukt. Comte is ‘enivré de morale’.^228/174 Elk moet zich beschouwen als een fonctionnaire public, zijn loon als een ‘subside de la société’.^229/175 Werken voor anderen is een zegen.²³⁰ Dus strenge moraal. Alles óm de mensheid, om haar alleen; anders is niet goed. De Hogepriester moet hiervoor zorgen,²³¹ dat dat doel zij bij allen. Moet daartoe vooral het verstand beteugeld, dat ‘le 84 plus perturbateur’ is.²³²

Alle gedachten die geen utilité réelle hebben voor de mensheid moeten onderdrukt, zijn misdadig.²³³ De wetenschappen moeten dus beperkt.²³⁴ De meeste onderzoekingen zijn ijdel,²³⁵ kweken hoogmoed.²³⁶ Er zij geen vrij onderzoek. Alleen de resultaten moeten meegedeeld.²³⁷ Slechts een honderd boeken zijn nodig voor de ‘ordre spirituel’, de overige moeten verbrand.²³⁸ Onnutte dieren en planten moeten uitgeroeid.

Dit alles is geen illusie bij Comte. Hij meent, dat alles zo binnenkort worden zal, voor het einde dezer eeuw, binnen drieëndertig jaren tijds. Na zeven jaar moet de openbare opvoeding in Frankrijk toevertrouwd aan Comte. Vijf jaar later moet een voorlopig triumviraat benoemd. Deze bereiden het overige in eenentwintig jaar voor. Frankrijk wordt verdeeld in zeventien republieken, elk met driehonderdduizend familiën; en elk drie bankiers, un ordre spirituel, etc.

85 Kritiek^239/176

1. De scheiding van abstracte en concrete wetenschappen is bedenkelijk.^240/177 Gene zou­den de eerste zijn en toch haar stof aan de laatste ontlenen.²⁴¹

2. Sluit de hiërarchie der wetenschappen in, dat alle vorige moeten beoefend door wie de volgende (bijvoorbeeld moraal) beoefenen wil? (Maurice)

3. Comte gebruikt theol[ogie] en metaf[ysica] in verschillende zin,²⁴² nu eens als absolute kennis tegenover de positieve als relatieve; dan

weer als verklaring door bovennat[uurlijk] willen = als wetteloos van de positieve als kennis van onveranderl[ijke] wetten.

4. De volgorde van theologische, metafysische, positivistische was niet zo, als Comte voorstelt.²⁴³ De mathematica verkeerde nooit in [een] theologische of metafysische periode. Positieve mathematica = relatieve kennis van de verschijnselen der getallen is onzin. De astronomie had wel een theologische, maar nooit een metafysische periode. De antropologie was eigenlijk nooit theologisch of metafysisch: wie zag ooit in de mens een god, een entitas? De drie perioden bestaan nog naast elkaar. Het is trots van Comte te zeggen: de theologische en de metafysische [fase] verdwijnen.

5. De mathematiek is geen wetenschap naast andere, wijl haar object, getallen, altijd slechts waarneembaar is aan andere objecten.

6. Geen oorzaken kunnen gekend, zegt Comte. Alleen successie. Dan geen wetenschap mogelijk. Dan mag van onveranderlijke wetten geen sprake zijn.

7. Op de vraag, waarom niet, verwijst Comte niet als Kant naar zwakheid van ons kenvermogen, maar naar het ijdele, nutteloze der vraag. Mag er geen weten zijn om te weten? En de astronomie dan?

8. Frenologie kan de psychologie niet vervangen.²⁴⁴

9. In de moraal is er geen objectief goed of kwaad. Het wel doen der mensheid is enig criterium.²⁴⁵

Positieve moraal^246/247/178

Er is thans geen wetenschap der moraal. Ze verkeert in ontbinding. Overal wortelt de moraal nog in het dogma, in metafysische ideeën, of in aan- 86 geboren noties van goed en kwaad. Tegen het laatste pleit de grote verscheidenheid en tegenstrijdigheid der zeden onder de volken;²⁴⁸ eenzelfde aangeboren notie zou ook dezelfde zeden voortbrengen. Neen, evenals het dier is de mens la conséquence de deux antécédents: l’ancêtre et le milieu. Van genen komen karakter van het ras, temperament; van dezen de wisseling der levensfuncties, die zich adapteren aan klimaat, voedsel, kleding.²⁴⁹

Theologische moraal.²⁵⁰ Het fetisjisme kan geen theorie geven van goed en kwaad. Elk heeft immers zijn eigen god. Het egoïsme blijft heersen, wordt door de godsdienst gewettigd. Evenmin het polytheïsme. Is er moraal, dan ontstaat ze niet uit, maar ondanks het religieuze geloof.²⁵¹ Maar ook het monotheïsme niet: God is de absolute macht, willekeur. Iets is goed, niet wijl het goed, maar gebod Gods is. Gehoorzaamheid is de enige deugd. Bovendien leidt elke positieve godsdienst tot priesterschap, clericalisme, inquisitie, jesuïtische moraal. De Reformatie is contradictie. Het godsdienstig geloof bevordert domheid, barbaarsheid; en de zeden worden er niet door verbeterd: in de Middeleeuwen bijvoorbeeld bijgeloof, toverij, godsoordeel, huichelarij; godsdiensthaat, oorlog, casuïstiek, monnikdom, etc.²⁵²

Metafysische moraal.²⁵³ Stelt het beginsel der moraal in een ‘principe formateur de l’homme’, in een ingeboren idee van goed en kwaad,

van waar en onwaar. Dat beginsel, dat alles drijft, voortbeweegt, kan nu gelegd in de geest (spiritualisten), of in de atomen (materialisten); bij de laatsten is de moraal eudemonisme, egoïsme. Spiritualisten en materialisten zijn de beide polen der metafysica,²⁵⁴ leiden tot eenzijdigheden. Ook de morale indépendante is nog metafysisch.²⁵⁵

87 Deze moraalprincipes zijn onvoldoende gebleken. Het wezen der dingen, les substances, Dieu, esprit, matière, kunnen niet gekend.^256/179 Er moet [een] andere basis der moraal gelegd worden. En wel niet in [de] goddelijke wet of in [een] abstracte idee. Maar in de feiten. De moraal heeft [een] eigen reeks van feiten te beschrijven, en daaruit af te leiden wat goed en kwaad is. De hygiène bestudeert het goede en het kwade van de individu in zijn betrekking tot de natuur, wat hem schaadt of voordelig is in spijze, kleding, etc., wijst de middelen aan, om zijn leven te versterken, verlengen, etc. Evenzo ¹⁸⁰ bestudeert de moraal de mens in betrekking tot de naaste, in de maatschappij, en leidt daaruit af wat hem voor- en nadelig is, wijst middelen aan ter genezing etc. Zij bestudeert deze vier: la volonté humaine, la force dont elle dispose, le sentiment qui la détermine et la prévision des conséquences.¹⁸¹ Zij onder­stelt dus l’étude des groupes sociaux et des rapports qui en naissent, de psychische fysiologie, in een woord, rust op de psychologie en sociologie.^257/182

De positieve moraal gaat nu uit van de stelling: het individu, op zichzelf staande, aan zichzelf overgelaten, n’a aucun sentiment

de respect, de dignité et de moralité.¹⁸³ Hij blijft een dier, geregeerd door zijn egoïstische neigingen. Il est à peine supérieur à un loup ou à un chacal.^258/184 [Op] bladzijde 56 heet dit ‘fait indeniable’.¹⁸⁵ Elk wordt [als] egoïst geboren. Een kind aan de borst is geheel en al zelfzuchtig.

Hoe wordt dat egoïsme bedwongen, zedelijkheid geboren? Enkel en alleen in en door de société. Dat egoïsme behoeft niet vernietigd, uitgeroeid. Het egoïsme is goed, uitmuntend.²⁵⁹ Eigenliefde is een wettig gevoel.²⁶⁰ Ja, nederigheid is iets onzedelijks, is manque de dignité, een verdienste alleen voor de slaaf, niet voor de vrije mens; zelfverloochening is verkeerd, komt in de goede, redelijke mens niet te pas.²⁶¹ Egoïsme is ‘le promoteur 88 du progrès’,^262/186 zonder hetwelk geen mens zich handhaven en bestaan kan.²⁶³ Dat egoïsme moet dus alleen beteugeld, gecompenseerd, in evenwicht gebracht door en met het altruïsme (het woord is van Comte).²⁶⁴ Dat altruïsme nu ontstaat en kan alleen ontstaan in de société. Zij devient l’auteur de la Personne et de ses attributs.¹⁸⁷ ’s Mensen bewustzijn is een tabula rasa, waarop zij schrijft; dezelfde mens wordt in een verschillende société un monstre ou un type de vertu.^265/188 Partout la commune est la grande institutrice de l’humanité et la mère du bien social.^266/189 De individu krijgt geweten, vrije wil, zedelijkheid, onschendbare waarde, etc., alwat tot hem als zedelijk wezen behoort,

nergens anders van dan van het sociale leven. Van zichzelf heeft hij niets dan egoïsme, strijd, stomheid, dierlijkheid, slechtheid.²⁶⁷ Maar in de sociale organisatie ontstaat een taal, een zedelijke orde, een collectief bewustzijn, eenzelfde leven, gemeenschappelijke behoeften, belangen, gevoelens; er ontstaat samenspreken, gedachtewisseling, godsdienst, mythe, waarheid, denkwetten, kennis.²⁶⁸ En zo krijgt de individu altruïstische instincten, neigingen.²⁶⁹

De zedelijkheid, aldus geheel afhangende van de société, zal naar die mate hoger, gezonder zijn, als de société hoger staat. In elke société 89 is een eigen zedelijkheid. Het altruïsme groeit aan avec le progrès social.^270/190 De zedelijkheid is een andere bij vissende en jagende, dan bij nomadische en landbouwende volken.²⁷¹ Eerst was er een periode van antropofagie, toen van slavernij, toen van dienstbaarheid.²⁷² De Europese volken hebben hun prioriteit te danken aan hun achting voor het huisgezin, etc.²⁷³ Met de organisatie der maatschappij neemt de moraal toe. De best georganiseerde maatschappij staat ook zedelijk het hoogst.²⁷⁴

De gemeenschappen, waarin alzo de zedelijkheid gevormd wordt, zijn vooral de familie,²⁷⁵ de Commune,²⁷⁶ de stam, stad, de natie,²⁷⁷ en de mensheid.²⁷⁸

Die feiten nagaande, kan de wetenschap der moraal daaruit afleiden de wet van het goede en het kwade.²⁷⁹

Goed is, ce qui agrandit la vie humaine, kwaad is, ce qui l’amoindrit.^280/191 De zedelijkheid is onder het gezichtspunt der gezondheid gevat: goed is, wat voor-, kwaad is, wat nadelig is voor de prospérité sociale, santé sociale.^281/192 La morale a son origine et sa fin dans les rapports sociaux.¹⁹³

Het verplichtende van het goede, dat het behoort te geschieden, ontleent de moraal niet aan de idee van het goede, maar aan haar wetenschappelijk karakter. De enige macht, die het privilege heeft, om geloof en gehoorzaamheid te bevelen, is la loi scientifique.^282/194 Nul ne la repousse s’il n’est idiot.^283/195 De moraalwetenschap zal op grond der feiten voor familie, volk, mensheid vaststellen wat goed is – en daaraan moet elk gehoorzamen.²⁸⁴ [De] overheid mag niet straffen.²⁸⁵

90 De positieve moraal, door haar evidentie allen beheersend, zal dus eenheid brengen in moraal, recht, wet, maatschappij.²⁸⁶ De positieve wet der moraal, evident zijnde (als de logica) zal aanstonds door elk gehuldigd worden. Het goede zal dan terstond een onweerstandelijke macht worden.²⁸⁷ Gevangenissen zullen dan onnodig zijn, want allen zullen het voordeliger vinden om elkander braaf te doen zijn, dan elkaar te doden, etc.²⁸⁸ Des enen kwaad kan dan de ander niet voordelig meer zijn. Welwillendheid zal de volken verenen. Oorlog zal niet meer gevoerd, veel geld bespaard.²⁸⁹ Dan breekt [een] betere tijd aan.²⁹⁰

Kritiek

In de beschouwing van de société als bron der zedelijkheid ligt veel, zeer veel waard. Het socialisme handhaaft tegenover het atomisme, individualisme een heerlijk element. Toch vele dwalingen:

1. De bespreking van [het] theologische en metafysische toont ondoordachtheid. De schrijver ziet alles van rooms-katholiek standpunt, kent het protestantisme niet. Het Christendom [heeft] de zeden wel verbeterd: slavernij, vrouw, monogamie, etc.²⁹¹ Weerlegt niet, dat de mens heeft [een] aangeboren categorie van goed en kwaad, niet materieel, maar formeel. Dat heeft hij wel.

2. De waarde van de individu wordt niet gehandhaafd, zoals Jezus zei: wat baat het een mens etc.¹⁹⁶ Dit stelsel leidt tot Kajafas: beter dat één sterve.¹⁹⁷

3. [De] grondfout zit in het verkeerd begrip van zonde. Ze wordt gelijkgesteld met een ziekte, alleen van haar dierlijke, niet van haar demonische zijde gekend. De moraal wordt dus zuster van de hygiène.

4. Ze kan dus eigenlijk niet zeggen wat behoort, moet gedaan worden. Er is geen goed en kwaad in de ware zin. Er is alleen goed en kwaad voor iets = nuttig of schadelijk. Evenals voor [een] zieke het een goed, het 91 andere schadelijk is. Als deze moraal spreekt van: behoort, moet dat opgevat in de zin van een recept van de dokter.

5. Het imperatieve karakter krijgt de moraal eerst door de wetenschap der moraal. De dokter heeft gezag, moet [een] recept schrijven. Zo op moralistisch gebied. De wetenschap der moraal maakt uit. Clericalisme.

6. [De] staat heeft dus geen recht van straffen, mag alleen onschadelijk maken, kan immers de hoegrootheid der schuld volstrekt niet beoordelen.

7. De positieve moraal heeft goed vertrouwen. Is er de wetenschap der moraal, dan komt de zedelijkheid vanzelf. Immers, zij zal aanwijzen, wat nuttig en schadelijk is voor ’s mensen leven; en wie zal dan zo dwaas zijn, na te laten wat de moralische dokter hem voorschrijft. Het ideaal der zedelijke maatschappij komt dus weldra.